Faza zależności i orientacji

Rozwój każdej grupy rozpoczyna się od fazy zależności i orientacji. Zazwyczaj grupa powraca do tej fazy również wtedy, gdy zmienia się osoba ją prowadząca lub skład zespołu (np. wtedy, gdy odchodzi z grupy lub dołącza do grupy nowa osoba). W niektórych klasach etap zależności i orientacji utrzymuje się dłużej, np. kilka miesięcy, w innych trwa kilka tygodni.

---

Etap ten pozwala dzieciom/ nastolatkom na poznanie swoich rówieśników oraz określenie swojego miejsca i roli w klasie. W efekcie prowadzi do powstania pierwszej struktury relacji pomiędzy członkami zespołu klasowego.

Emocjami, które najczęściej towarzyszą na tym etapie członkom grupy są niepokój i lęk. Emocje te nieodłącznie wiążą się z wchodzeniem w nową sytuację społeczną. Warto pamiętać, że dominują one wśród większości uczniów, niezależnie od tego, czy klasa została dopiero utworzona, czy tylko częściowo zmienił się jej skład. Przeżywane w tej sytuacji uczucia związane są z tym, że młodzi ludzie nie znają się jeszcze wystarczająco dobrze, nie są pewni swojej pozycji wśród rówieśników, nie wiedzą, czy zostaną zaakceptowani i czy znajdą wspólny obszar zainteresowań z pozostałymi członkami grupy. Ich niepewność, co do własnej atrakcyjności i oczekiwań innych sprawia, że nie czują się pewnie i bezpiecznie. Warto przy tym pamiętać, że niepokój i lęk mogą być przez uczniów wyrażane na różne sposoby. Jedne z nich mogą szukać wsparcia u dorosłych, inne – odważnie poszukiwać kontaktu, jeszcze inne mogą trzymać się na uboczu klasy i obserwować z dystansu rozwój wydarzeń. Może się również zdarzyć, że któreś z dzieci będzie w tej sytuacji atakowało ustalone normy, rozbijało porządek w klasie czy dowcipkowało. Istotne jest, żeby pamiętać, że takie zachowania służą zazwyczaj rozładowywaniu odczuwanego napięcia i nie są intencjonalnie wymierzone przeciwko dorosłym czy rówieśnikom.

Uczniowie w trakcie tej fazy skupiają się na poznawaniu siebie nawzajem oraz cech i oczekiwań dorosłych. W strukturze klasy dominują w tym czasie mniejsze podgrupy lub pary, które spędzają ze sobą większość wolnego czasu, odsuwając się od pozostałych. Stworzenie własnej grupy odniesienia zapewnia młodym ludziom poczucie bezpieczeństwa w większym zespole. Częstym wzorcem tworzenia się podgrup jest skupienie bardziej lękowych czy nieśmiałych dzieci wokół śmielszego rówieśnika. Dzięki temu uczniowie ci zyskują poczucie bezpieczeństwa, a lider – poczucie ważności w grupie. Tworzące się na tym etapie „grupki” w klasie są zatem zupełnie naturalnym zjawiskiem. Łatwiej jest bowiem w początkowym etapie poznać 2-3 osoby, niż od razu kilkanaście. Jeżeli jednak wychowawca nie stworzy uczniom odpowiednich warunków do poznania pozostałych osób, istnieje ryzyko utrwalenia się podziału na podgrupy i nasilania procesu wzajemnego antagonizowania.

Faza zależności i orientacji jest również czasem, w którym dominuje czarno-białe postrzeganie siebie i innych osób w klasie. Zazwyczaj osoby, które spędzają ze sobą czas postrzegają siebie nawzajem przez pryzmat cech pozytywnych, a pozostałych – przez pryzmat cech negatywnych. Na forum grupy odnotowywane są i komunikowane tylko pozytywne aspekty grupy, trudne doświadczenia i przeżycia nie są otwarcie poruszane.

Początkowy okres rozwoju grupy jest zazwyczaj postrzegany z perspektywy dorosłych jako idealny czas pracy z daną klasą. Często jest on mylony z fazą spójności i współpracy. Dorosłym może wydawać się, że jeżeli nastolatkowie nie wyrażają wprost trudności, to oznacza to prawdziwą integrację klasy. Nic bardziej mylnego. Fakt, że nauczyciel rzadko rejestruje trudności między dziećmi wynika raczej z oporu członków grupy przed wyrażaniem ich, aniżeli z tego, że kłopoty między nimi się nie pojawiają. Kiedy w grupie dominują niepokój i niepewność, nieprzyjemne odczucia i trudności nie są bowiem otwarcie ujawniane. Prawdziwa integracja zachodzi wtedy, kiedy pojawiające się problemy są rozwiązywane w konstruktywny, otwarty sposób.

Na tym etapie można natomiast obserwować już pierwsze trudności z rozwojem procesu grupowego. W niektórych zespołach klasowych uczniowie mogą nie wykazywać chęci poznania innych osób poza tymi poznanymi w pierwszych dniach. W takiej sytuacji integracja klasy może stać się niemożliwa, a w perspektywie czasowej może dojść do wykluczenia części dzieci/nastolatków z aktywnego uczestnictwa w społeczności klasy. Niektóre z dzieci potrzebują też szczególnego wsparcia w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami i odnalezieniu się w społeczności klasy. W jaki sposób osoba dorosła może więc wspierać proces integracji zespołu klasowego na tym etapie?

Wskazówki dla specjalisty

Jasne, zrozumiałe zasady

Sformułowanie swoich oczekiwań w stosunku do uczniów w prosty, zrozumiały dla nich sposób przyczyni się do zmniejszenia odczuwanego przez nich lęku. Dzieci/ nastolatkowie w początkowym okresie przyglądają się i zaczynają badać, kim jest ich wychowawca, jakiego rodzaju zachowania aprobuje, czego zakazuje, a czego oczekuje.

Jak egzekwować przestrzeganie ustalonych zasad?

Konsekwencja w utrzymywaniu reguł sformułowanych w klasie jest równie ważna jak ich zdefiniowanie. Uczniowie, których wychowawcy dbają o przestrzeganie ustalonych granic czują się bezpiecznie w swojej klasie. Dzieci potrzebują konsekwentnego dorosłego, który nie będzie ani zbyt pobłażliwy, ani zbyt restrykcyjny. Naturalnie, młodzi ludzie będą łamali ustalone zasady. Dzieje się tak, ponieważ pomaga im to sprawdzać, na ile poważnie dorosły traktuje ustalone normy. W takiej sytuacji nauczyciel powinien przypomnieć uczniom o ich umowie i odwołać się do określonej zasady: Lila, kiedy jedna osoba mówi – słuchamy. Jeżeli po kilku interwencjach uczniowie nie zmienią zachowania, warto podjąć z nimi rozmowę o konsekwencjach, jakie zostaną wprowadzone w sytuacji, gdy ich zachowanie się nie zmieni i o przewidzianych sposobach ich egzekwowania. Nie ma co się jednak z tym zanadto spieszyć. Zazwyczaj młodzi ludzie po kilku tygodniach konsekwentnego zwracania im uwagi na ich zachowanie zmieniają je i tylko sporadycznie łamią ustalone reguły. Warto również zastanowić się, w jaki sposób i jakimi środkami możemy zmotywować danego ucznia do zmiany zachowania. Więcej na ten temat można znaleźć w zakładce Informacje zwrotne.

Aranżowanie sytuacji ułatwiających wzajemne poznanie się

Aby integracja w klasie przebiegała w sposób prawidłowy i nie była jedynie powierzchowna, warto, by dorosły umożliwił dzieciom jak najlepsze poznanie siebie nawzajem.

W jaki sposób stworzyć odpowiednie warunki do wzajemnego poznawania się?

1. Prowadzić jak najwięcej zajęć i aktywności bez podziału na pary pracujące w ławkach szkolnych, np. w trakcie godzin wychowawczych, zajęć plastycznych itp. Dobrze sprawdza się w szkolnych warunkach praca w kręgu, gdzie wszystkie dzieci widzą się nawzajem i mogą ze sobą swobodnie rozmawiać.
2. W trakcie zajęć często zmieniać podział uczniów na podgrupy – praca w kilkuosobowych zespołach to dobry sposób na wzajemne poznanie się. Nauczyciel powinien w taki sposób dobierać uczniów do pracy w podgrupach, aby za każdym razem dzieci miały okazję pracować z innymi koleżankami i kolegami.
3. W trakcie jednej lekcji proponować uczniom pracę w różnych konfiguracjach, np. praca w parach, praca w podgrupach, praca na forum.
4. Wprowadzać do zajęć ćwiczenia i zabawy integracyjne.
5. Konstruować zadania do domu w taki sposób, aby wymagały współpracy w grupach.

Nazywanie emocji i zwracanie uwagi na przeżycia innych

Uważność na to, co czuje druga osoba, reagowanie na jej zachowanie z szacunkiem i akceptowanie jej odmienności, to podstawowe przejawy empatii. Wychowawca może wzmacniać takę postawę poprzez komunikaty odzwierciedlające emocje, zarówno poszczególnych osób, jak i całej grupy oraz zwracające uwagę na przeżycia różnych uczniów w związku z zachowaniem ich koleżanek i kolegów. Dzieci, które czują, że ich odczucia są rozumiane, nie tylko uczą się sobie z nimi radzić w zdrowy sposób, ale również uczą się rozumieć i szanować przeżycia innych osób. Jednocześnie warto pamiętać, że rozumienie emocji drugiej osoby i odnoszenie się do niej z szacunkiem nie jest równoznaczne z akceptacją jej zachowania. Więcej na ten temat można przeczytać w zakładce Informacje zwrotne.

Stworzenie nieśmiałym i mniej przebojowym osobom miejsca w grupie

Warto wesprzeć uczniów, którzy są bardziej zahamowani w ekspresji niż ich rówieśnicy, aby nauczyli się zabierać głos na forum klasy. Specjalista może zachęcić młodych ludzi mówiąc: Pola, co myślisz o tej sytuacji? Jestem bardzo ciekawa twojego zdania w tej sprawie; Maurycy, jak się czujesz w tej sytuacji?; Kamila, zastanawiam się jak ty byś rozwiązała taki problem, co byś zrobiła na miejscu Juliusza? Myślę, że możesz mieć ciekawy pomysł, który pomoże nam rozwiązać tę trudność. Po wypowiedziach uczniów warto, aby specjalista wzmocnił ich motywację do aktywnego uczestnictwa na forum klasy, mówiąc na przykład: Pola, to bardzo ciekawy pomysł. Jak przyjdzie ci jeszcze coś do głowy, podziel się tym z nami; Wszyscy powiedzieliście o bardzo ważnych rzeczach; Maurycy, zwróciłeś uwagę na ważną kwestię. Potrafisz dostrzec aspekty sprawy, których nie zawsze inni są świadomi; Kamila, cieszę się, że podzieliłaś się z nami swoimi odczuciami. Twój głos jest dla mnie ważny.

Role grupowe ujawniające się na tym etapie:

• błazen grupowy – rozładowuje napięcie i trudne emocje obecne w grupie poprzez rozbawianie pozostałych osób; nie jest w stanie dostosować swojego zachowania do powagi niektórych spraw
• dobry uczeń – jest skoncentrowany na odczytywaniu oczekiwań i zamiarów dorosłych, przeważnie dostosowuje się do nich; bardzo często próbuje dyscyplinować grupę do i skłonić ją do słuchania poleceń nauczyciela
• kamikadze – wyraża potrzebę otwartości, jednocześnie nie uwzględniając gotowości na nią wśród pozostałych członków zespołu; często opowiada o intymnych szczegółach ze swojego życia, gdy klasa nie jest na to gotowa
• kozioł ofiarny – rola, która wymaga od prowadzącego szczególnej uważności; zazwyczaj pełni ją uczeń, który ma ograniczoną umiejętność rozpoznawania nastroju grupy; jego funkcja polega na przejmowaniu negatywnych emocji od pozostałych członków zespołu, którzy widzą w nim wszystko to, czego sami się boją (np. bycia nieakceptowanym); rozładowując napięcie na osobie pełniącej rolę kozła ofiarnego, grupa uwalnia się na chwilę od przeżywania trudnych uczuć
• obserwator – jest mało aktywny, rzadko wypowiada się i działa na forum klasy; jest skoncentrowany na obserwowaniu zachowań innych członków grupy; zazwyczaj jednak czuje się członkiem grupy i podejmuje się proponowanych przez nią aktywności
• outsider – również jest mało aktywny w życiu klasy, jednak w odróżnieniu od obserwatora postrzega siebie jako osobę spoza zespołu