Faza kryzysu, konfliktu i buntu

Etap kryzysu, konfliktu i buntu jest zazwyczaj najtrudniejszą i często najdłuższą fazą w rozwoju grupy. To właśnie w tym okresie ujawnia się najwięcej problemów w zespole klasowym. Dotyczą one nie tylko relacji rówieśniczych, ale również współpracy z dorosłymi.

Zdarzają się sytuacje, w których zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe zespoły klasowe dysponują wystarczającymi zasobami do samodzielnego przezwyciężania pojawiających się kryzysów. Jednak w wielu klasach szkolnych, w których uczniowie nie otrzymują dostatecznego wsparcia dorosłych w tym zakresie, faza rozwoju grupy, w której dochodzi do realnej współpracy, może nie zostać nigdy osiągnięta. W takiej sytuacji problemy w relacjach rówieśniczych nasilają się i utrwalają, a proces integracji zostaje zahamowany. Umiejętność uważnej obserwacji i adekwatnego reagowania specjalisty na pojawiające się w klasie konflikty jest więc często czynnikiem decydującym o dalszym rozwoju grupy.

O ile na pierwszym etapie procesu grupowego młodzi ludzie otwarcie wyrażali jedynie pozytywne odczucia, o tyle w trakcie drugiej fazy nieprzyjemne emocje stopniowo zaczynają być coraz bardziej obecne na forum klasy. Uczniowie coraz częściej zaczynają otwarcie kłócić się między sobą. Nauczyciel może obserwować zachowania dzieci wykluczające innych rówieśników ze wspólnych aktywności. Na wczesnych etapach edukacji w fazie kryzysu, konfliktu i buntu, dzieci zaczynają kierować do dorosłych częste skargi dotyczące kolegów i koleżanek. Powstające tarcia możemy obserwować nie tylko pomiędzy konkretnymi uczniami, ale również pomiędzy funkcjonującymi w klasie podgrupami. Napięcia, kłótnie czy słowne przepychanki są nieodłącznym elementem tej fazy rozwoju i występują w każdym zespole klasowym. Ich pojawienie się nie wynika ze złej pracy wychowawczej, ale jest przejawem rozwoju klasy jako grupy. Od nauczyciela natomiast zależy, na ile pomoże on dzieciom w konstruktywnym rozwiązywaniu pojawiających się sporów i nauczy je empatycznego wyrażania trudnych emocji.

Zdarza się, że z powodu indywidualnych uwarunkowań lub lęku przed dorosłymi, uczniowie w obecności nauczyciela nie ujawniają swoich trudności. Nauczycielowi może się wtedy wydawać, że klasa ze sobą współpracuje. Jest to jednak współpraca pozorna. Zazwyczaj w takiej sytuacji napięcia i trudności pojawiają się po zakończeniu zajęć szkolnych lub w kontaktach za pośrednictwem mediów elektronicznych. Może wówczas dochodzić do eskalacji agresywnych zachowań, a dorosły, nie mając dostępu do pojawiających się trudności, nie może pomóc w ich rozwiązywaniu. Warto więc pamiętać, że jeżeli nauczyciel jest zbyt restrykcyjny i nie umożliwia młodym ludziom jawnego wyrażania przykrych odczuć w jego obecności, uczniowie prawdopodobnie przeniosą swoje trudne zachowania „do podziemi” – będą wyrażali je tam, gdzie nie ma nauczyciela, co jest bardzo niekorzystną sytuacją. Dzieci zostają wtedy pozbawione wsparcia dorosłego i często nie są w stanie poradzić sobie z konfliktami. Warto więc traktować pojawiające się spory jako okazje do rozwijania kompetencji dzieci i nastolatków zarówno w obszarze radzenia sobie z własnymi i cudzymi trudnymi emocjami, jak i konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych.

Innym charakterystycznym zjawiskiem na tym etapie rozwoju grupy jest dewaluacja nielubianych osób. Na tym etapie rozwoju grupy uczniowie czują i demonstrują więcej trudnych emocji, niż w fazie poprzedniej, więcej złości, rozczarowania czy zniechęcenia. Koledzy i koleżanki, którzy nie należą do tej samej podgrupy, mogą być w tym okresie negatywnie postrzegani. Są przeżywani jako osoby posiadające jedynie wady i ograniczenia, których młodzi ludzie nie lubią lub nie akceptują u samych siebie. Często bywa też tak, że do jednego lub kilkorga dzieci większość uczniów zaczyna kierować negatywne emocje i dziecko to zaczyna funkcjonować w zespole klasowym w roli kozła ofiarnego. Najczęściej obsadzane są w tej roli osoby wyróżniające się w jakiś sposób na tle grupy. Nauczyciel powinien zwrócić szczególną uwagę na ten niebezpieczny proces.

Ponadto w klasie może na tym etapie dochodzić do nasilenia zjawiska oporu. Przejawami oporu są zazwyczaj wszystkie zachowania burzące spokój i porządek w trakcie zajęć, czyli te, które związane są z postawą nieposłuszeństwa i buntu wobec ustalonych zasad i reguł. Z jednej strony takie zachowania są w tym okresie przejawem badania przez uczniów, na ile mogą czuć się bezpiecznie w klasie (słowem: czy istnieją bezpieczne granice i dorosły, który dba o ich przestrzeganie), z drugiej strony są przejawem negatywnych przeżyć grupy wobec specjalisty. W tym okresie bowiem w klasie nasila się rozczarowanie dorosłymi, złość na nich, uczniowie w przejaskrawiony sposób dostrzegają ich wady i ograniczenia. W efekcie nauczyciel zostaje w oczach członków grupy zdewaluowany i staje się adresatem ich negatywnych przeżyć. Ważne, aby nauczyciel w tej sytuacji zachował spokój i nie przeżywał pojawiających się trudności jako przejawu własnej niekompetencji lub nie przypisywał ich przyczyny zachowaniu jedynie konkretnych uczniów. Zazwyczaj są oni nieświadomie delegowani przez grupę do odgrywania konkretnej roli.

Wskazówki dla specjalisty

Konsekwentne zwracanie uwagi na pozytywne zachowania – osoby dorosłe bardzo często kierują swoją uwagę na sytuacje, w których uczniowie przekraczają wyznaczone granice. W ten sposób paradoksalnie uczą dzieci, że negatywne zachowanie przyciąga uwagę dorosłego i często utrwalają nieświadomie niepożądane wzorce zachowań.

Komunikaty wzmacniające tolerancję dla inności – ponieważ uczniowie nie mają na tym etapie świadomości ograniczeń i możliwości (zalet i wad) swoich rówieśników, postrzegają innych jako lepszych wtedy, kiedy wydają się im atrakcyjni, a gorszych, kiedy nie wydają im się atrakcyjni. Dlatego tak ważne jest, aby wychowawca zwracał uwagę na tę kwestię i starał się wykorzystywać różne sytuacje do uświadamiania młodym ludziom ich własnych i cudzych możliwości oraz ograniczeń. W swoich komentarzach nauczyciel powinien więc zwracać uwagę na różnice między dziećmi. W codziennej pracy wychowawcy jest do tego wiele okazji, np. kiedy któreś z dzieci żartuje ze swojego kolegi, który czegoś nie potrafi, nauczyciel powinien skierować swoją uwagę nie tylko na zmianę zachowania ucznia, ale również wykorzystać tę okazję do uświadomienia dzieciom obszarów ich kompetencji i niekompetencji mówiąc np.: Każdy z nas jest w czymś dobry, a w czymś nie tak dobry, jakby chciał. Nie zawsze to od nas zależy. Tworzymy zespół i dlatego chciał(a)bym byśmy sobie nawzajem pomagali.

Stwarzanie okazji do otwartych rozmów na forum klasy – jest to istotny element pracy wychowawczej. Szczególnie na tym etapie rozwoju grupy, na którym dochodzi do częstych sporów, ważne jest, aby nauczyciel zachęcał uczniów do konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Otwarte i szczere wnoszenie trudności w rozmowie nauczyciela z członkami zespołu klasowego uczy młodych ludzi, że trudności pojawiające się między nimi są częścią relacji międzyludzkich, z którą trzeba nauczyć się sobie radzić. Rolą nauczyciela w takich sytuacjach jest nie tyle rozsądzanie sporu, co raczej ułatwienie skonfliktowanym stronom podjęcia dialogu oraz dbanie o to, żeby odbywał się on w oparciu o zasady obowiązujące w klasie. Wychowawca powinien więc umożliwić każdemu dziecku wypowiedzenie się na forum, z zachowaniem szacunku dla drugiej strony sporu. Następnie rolą specjalisty jest wspieranie uczniów w poszukiwaniu rozwiązań, które będą do zaakceptowania dla obu stron konfliktu. Nauczyciel, który chce nauczyć młodych ludzi konstruktywnego rozwiązywania konfliktów nie powinien zatem narzucać uczniom gotowych rozwiązań. Zaproponowana strategia wymaga od wychowawcy poświęcenia więcej uwagi i czasu, jednak w dłuższej perspektywie prowadzi do większej niezależności młodych ludzi.

Informacje zwrotne dotyczące całego zespołu klasowego – komunikaty nauczyciela na tym etapie powinny dotyczyć nie tylko poszczególnych osób, ale i całego zespołu klasowego. Pomagają one zbudować w uczniach poczucie wspólnoty i dostrzec im siebie samych w większej całości. Szczególnie wtedy, gdy w zespole pojawiają się jakieś trudności, specjalista powinien potraktować zachowanie niektórych dzieci jako wyraz nastrojów obecnych w całej klasie. Np. w sytuacji, gdy kilkoro uczniów ignoruje kolegę lub koleżankę, warto, aby specjalista odnotował zaistniałą sytuację, kierując komentarz do całej klasy: Widzę, że z jakiegoś powodu nie chcecie pracować z Martą. Zastanawiam się, dlaczego. Młodzi ludzie mogą w odpowiedzi powiedzieć o swoich (często uzasadnionych) pretensjach wobec kolegi/ koleżanki. Nauczyciel powinien potraktować je poważnie. W takiej sytuacji może on zapytać obie strony o to, jakie są ich oczekiwania w stosunku do zachowania innych i co sami mogliby zrobić, aby sytuacja uległa zmianie. Więcej o informacjach zwrotnych w zakładce: Informacje zwrotne.

Wyciąganie konsekwencji – dorośli często myślą, że poprzez wyciąganie zbiorowych konsekwencji w przypadku, gdy część uczniów złamała zasady, buduje się w uczniach poczucie wspólnoty. W rzeczywistości jednak wzmacnia się jedynie istniejące podziały w klasie i nasila trudności w relacjach. Młodzi ludzie, którzy czują się w takiej sytuacji niesprawiedliwie potraktowani, dystansują się od dorosłego i zazwyczaj odgrywają się na uczniu, którego obwiniają za zaistniałą sytuację. Dlatego ważne jest, aby nauczyciel starał się sprawiedliwie traktować wszystkie dzieci w oparciu o ich indywidualne zachowanie.

Kolejne role grupowe ujawniające się na tym etapie:

• biedne dziecko – w wielu sytuacjach okazuje swoją bezradność, niepewność i niepokój, jednocześnie chętnie przyjmując od dorosłych lub rówieśników pomoc i ochronę przed krytyką i złością pozostałych członków grupy; w dorosłych wzbudza najczęściej współczucie i troskę; ma trudność z wzięciem odpowiedzialności za własne zachowanie
• buntownik – swoim zachowaniem często łamie ustalone zasady i normy, nierzadko atakuje nauczycieli lub ustawia się w opozycji do dorosłego i pozostałych uczniów; bywa, że pełni rolę lidera w klasie; jego zachowanie wywołuje zazwyczaj w specjalistach złość, frustrację, bezradność; pracując z tą rolą należy pamiętać, że zachowanie buntownika jest zazwyczaj wyrazem nastrojów panujących w grupie, które z różnych powodów nie mogą być otwarcie komunikowane
• sumienie grupy – taka osoba pełni w grupie funkcję obrońcy słabszych kolegów i koleżanek pilnując, by nikomu nie stała się krzywda; często ujmuje się za kozłem ofiarnym
• wyraziciel nastrojów grupowych – często w nieświadomy sposób odbiera i wyraża emocje grupy, niekiedy przeciwstawne