Dzieci i młodzież a zachowania przemocowe

Poważnym problemem wśród młodzieży szkolnej jest przemoc rówieśnicza. Zjawisko to jest różnie definiowane oraz nazywane. Stosowane są takie określenia jak dręczenie, nękanie, znęcanie się, agresja rówieśnicza, wiktymizacja rówieśnicza, mobbing, bullying. Gdy narzędziem przemocy są nowoczesne technologie komunikacyjne używane są takie terminy jak cyberprzemoc, cyberbullying czy mobbing elektroniczny albo nękanie internetowe. Przemoc ze strony rówieśników może pozostawiać trwałe ślady w psychice nastolatka. Dlatego młodzi ludzie mający doświadczenia z przemocą rówieśniczą nie mogą pozostać bez pomocy i wsparcia ze strony dorosłych.

Czym jest przemoc rówieśnicza?

Powszechnie akceptowana definicja sformułowana pod koniec lat 90. ubiegłego wieku przez Dana Olweusa, jednego z pionierów badań nad przemocą rówieśniczą, określa dręczenie (bullying) jako powtarzające się, długotrwałe wrogie zachowania podejmowane z zamiarem wyrządzenia przykrości lub krzywdy osobie, która ze względu na przewagę sprawcy (lub sprawców), nie może się bronić. Przy czym przewaga sprawcy może wynikać nie tylko z większej siły i sprawności fizycznej, ale także z pozycji w grupie rówieśniczej, cech osobowości czy statusu materialnego. Ponadto, zgodnie z tym ujęciem problemu, o dręczeniu można mówić wtedy, gdy osoba doświadczająca tej formy przemocy oraz sprawcy pochodzą z tej samej grupy społecznej, np. z klasy szkolnej. Przemoc rówieśnicza może więc dotyczyć nie tylko sprawców oraz dzieci i nastolatków jej doświadczających, ale także całej społeczności klasowej (bądź innej grupy młodzieżowej), której zachowanie może mieć wpływ na przebieg zdarzeń (np. bierne przyglądanie się aktom przemocy). Jak jednak podkreślają autorzy „Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci”, definicja zaproponowana przez Olweusa nie obejmuje takich form agresji, jak pojedyncze, ale bardzo dotkliwe w skutkach, akty przemocy fizycznej, psychicznej oraz seksualnej. Ponadto, koncentruje się na środowisku szkolnym, podczas gdy młodzież doświadcza przemocy rówieśniczej poza szkołą, również w relacjach z rodzeństwem.

Przemoc może przybierać różne formy: fizyczną oraz psychiczną (werbalnąi niewerbalną). Przemoc fizyczna to bicie, kopanie, plucie, odbieranie rzeczy czy wyłudzanie pieniędzy, rzucanie przedmiotami itp. Przemoc werbalna (słowna) to wyzywanie, przezywanie, wyśmiewanie, ośmieszanie, grożenie oraz oczernianie, w tym rozpowszechnianie plotek. Z kolei przemoc niewerbalna może polegać na grożeniu gestami, np. pięścią. Przemoc może mieć także charakter bezpośredni lub pośredni, wtedy, gdy sprawca/grupa sprawców włącza lub namawia innych do ataków lub nękania rówieśników, albo rozmyślnego wykluczania wybranych kolegów lub koleżanek z grupy, starając się, by pozostawali na uboczu życia klasy. Badania HBSC wskazują, że najczęstsze formy dręczenia w szkole to przezywanie, odtrącanie i wyłącznie z grupy, lekceważenie oraz rozpowszechnianie fałszywych informacji.

Problemy z cyberprzemocą

Jak wspomniano, charakterystyczna dla przemocy tradycyjnej jest powtarzalność, intencjonalność, nierównowaga sił oraz to, że sprawca i nastolatek doświadczający przemocy funkcjonują w tej samej grupie rówieśniczej. W przypadku dręczenia z wykorzystaniem Internetu czy telefonii komórkowej pojawiają się natomiast inne kwestie. Tak, jak w przemocy „tradycyjnej”, sprawca lub sprawcy mogą wielokrotnie nękać kolegę czy koleżankę, wysyłając, np. obraźliwe SMS-y. Powtarzalność dręczenia poprzez Internet wynika jednak głównie ze specyfiki nowych technologii komunikacyjnych. Mianowicie to, co znalazło się w Internecie, pozostanie tam prawdopodobnie przez długi czas, można to łatwo znaleźć i skopiować, a ponadto materiały umieszczone w sieci są dostępne dla tzw. niewidzialnej publiczności – trudnej do zidentyfikowania, niekiedy bardzo licznej grupy użytkowników Internetu. Druga kwestia to świadomy zamiar wyrządzenia komuś krzywdy. Bywa bowiem tak, że osoba, wobec której skierowana została agresja, nie czuje się skrzywdzona. Bądź na odwrót, sprawca nie miał złych intencji, choć jego aktywność w sieci sprawiła komuś przykrość. Oczywiście, może tak się zdarzyć również w realnym świecie. Specyfika świata wirtualnego jednak sprzyja „nieświadomemu” krzywdzeniu innych, ponieważ w większości przypadków użytkownik nie widzi reakcji emocjonalnej świadczącej o tym, jak został odebrany poczyniony niego żart czy komentarz.

Kolejna różnica pomiędzy przemocą „tradycyjną” a nękaniem w sieci dotyczy przewagi sprawców nad osobą, która doświadcza tej formy agresji. Tu bowiem przewaga może wynikać z cech komunikacji poprzez Internet. Sprawcy przemocy ukryci za swoim „nickiem” mogą mieć poczucie anonimowości – choć jak dowodzą badania większość osób doświadczających nękania internetowego wie lub domyśla się, kto jest sprawcą. Przewaga agresorów jest również efektem niemożności całkowitego usunięcia zamieszczonych w sieci materiałów. Ponadto, sprawcy są niekiedy bardziej zaawansowani w posługiwaniu się nowoczesnymi technologiami od osób doświadczających cyberprzemocy. Co więcej, badania wskazują również, że młodzież doświadczająca przemocy w realnym świecie, np. w klasie szkolnej, równolegle jest atakowana przez tych samych sprawców w sieci. Z drugiej strony, agresja elektroniczna ma miejsce wewnątrz grup, których członkowie znają się wyłącznie online. Warto też wspomnieć o tzw. „hejcie”, czyli mowie nienawiści, z którą może spotkać się każdy, kto publikuje coś w Internecie lub po prostu jest znany.

Więcej o problematyce agresji elektronicznej w artykule „Agresja elektroniczna dzieci i młodzieży„.

Rozpowszechnienie przemocy

Ze względu na różnice w definiowaniu przemocy rówieśniczej, w tym przemocy z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, brakuje powszechnie stosowanych narzędzi do pomiaru rozpowszechnienia tych problemów. W konsekwencji trudno jest precyzyjnie określić, ilu nastolatków doświadcza przemocy, a ilu młodych ludzi jest sprawcami przemocy. We wspomnianych badaniach przeprowadzonych w ramach „Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci” stwierdzono, że większość nastolatków w wieku 11–17 lat (około 60%) doświadczyła przynajmniej raz w swoim życiu jednej z pięciu form przemocy: napaść zbiorowa ze strony obcych rówieśników, przemoc fizyczna ze strony znajomych rówieśników lub rodzeństwa, znęcanie się przez rówieśników lub rodzeństwo, przemoc psychiczna lub emocjonalna ze strony rówieśników oraz przemoc ze strony chłopaka/dziewczyny. Co trzeci badany nastolatek doświadczył przynajmniej jednej z ww. form przemocy w roku poprzedzającym badanie. Respondenci tych badań najczęściej doświadczyli przemocy fizycznej (41%), oraz przemocy psychicznej (28%).

Według relacji uczniów badanych w projekcie HBSC w 2013/2014 roku, około 30% nastolatków w wieku 13–15 lat doświadczało dręczenia przez rówieśników ze szkoły przynajmniej raz w ostatnich dwóch miesiącach przed badaniem. Podobnie, około 30% adolescentów deklarowało aktywny udział w zachowaniach przemocowych wobec innych. Co ciekawe, wraz z wiekiem zwiększa się liczba młodych ludzi będących sprawcą dręczenia, natomiast maleje odsetek osób doświadczający tej formy przemocy.

Zdecydowanie częściej doświadczenia związane z przemocą są udziałem chłopców niż dziewcząt. Wiadomo też, iż chłopcy znacznie częściej niż dziewczęta stosują przemoc fizyczną – wdają w bójki, w tym w pojedynki, w których walczą ze sobą całe grupy nastolatków. Co ciekawe, w badaniach polskich stwierdzono także, iż dziewczęta częściej doświadczają przemocy fizycznej ze strony swoich sióstr, zaś chłopcy – ze strony kolegów i znajomych. Wiele badań potwierdza, że dziewczęta częściej doświadczają przemocy psychicznej, emocjonalnej. Jednak sprawcami takiej przemocy częściej są chłopcy. Dane z „Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci” wskazują natomiast, że częściej chłopcy doświadczają tej formy przemocy ze strony innych chłopców, zaś dziewczęta ze strony innych dziewcząt.

Cyberprzemoc, o której sporo mówi się obecnie w mediach, jest mniej rozpowszechniona niż przemoc „tradycyjna”. Natomiast tego rodzaju przemocy częściej doświadczają dziewczęta. Na przykład, w badaniach HBSC,16% chłopców oraz 22% dziewczątw wieku 15 lat przyznało, że co najmniej raz w życiu doświadczyło cyberprzemocy.

Konsekwencje przemocy

Przedstawiona powyżej charakterystyka rozmaitych form przemocy nie pozostawia wątpliwości, że doświadczanie przemocy rówieśniczej może prowadzić do bardzo poważnych skutków. Przemoc fizyczna pozostawia widoczne ślady w postaci sińców, zadrapań, niekiedy nawet złamań. O przemocy fizycznej mogą również świadczyć zniszczone ubrania albo uszkodzone przedmioty należące do nastolatka. Przemoc psychiczna, której konsekwencje są trudniejsze do zaobserwowania, może być dla młodego człowieka bardziej dotkliwa i pozostawić urazy natury psychicznej, które nie pozostają bez wpływu na dalsze życie młodego człowieka.

Badania wskazują, że młodzież doświadczająca przemocy ma gorsze wyniki w nauce, co jest związane z problemami z koncentracją, częstym opuszczaniem lekcji, a także słabymi więziami z rówieśnikami. Młodzi ludzie doświadczający przemocy nie dysponują bowiem dostatecznymi umiejętnościami w budowaniu tych więzi, wycofują się z kontaktów społecznych, co nasila ich problemy.

Przemoc niesie ze sobą szereg konsekwencji dla zdrowia psychicznego człowieka. Dzieci i młodzież doświadczająca przemocy cechuje niska samoocena oraz poczucie beznadziei. Ofiary przemocy przeżywają wiele silnych i trudnych emocji, takich jak: smutek, gniew, upokorzenie, zranienie, osamotnienie, zagubienie. Doświadczanie długotrwałego lub silnego stresu, zdenerwowania czy lęku, może sprzyjać podejmowaniu zachowań agresywnych wobec samego siebie lub innych. Długotrwałe doświadczanie przemocy może przyczyniać się do zaburzeń lękowych oraz rozwoju depresji, zaś w skrajnych przypadkach może prowadzić do samobójstwa. Co więcej, przemoc odbija się także na zdrowiu somatycznym, zwiększa bowiem ryzyko takich problemów zdrowotnych, jak np. przeziębienia.

Bardziej szczegółowe informacje można znaleźć w artykule Michaela Walrave oraz Vannesa Hermana.

Sprawcy przemocy także ponoszą konsekwencje podejmowanych przez siebie zachowań – bycie sprawcą przemocy rówieśniczej zwiększa bowiem ryzyko wejścia na drogę przestępczą w przyszłości. Co więcej, badania HBSC wskazują, że większe nasilenie takich dolegliwości, jak: zdenerwowanie, rozdrażnienie, zły humor, przygnębienie i trudności w zasypianiu jest większe w przypadku nastolatków doświadczających przemocy i będących sprawcami przemocy, niż wśród uczniów, którzy w ostatnim czasie nie zetknęli się z przemocą rówieśniczą.