Jak pomóc outsiderowi odnaleźć się w grupie?

W każdej klasie może zdarzyć się dziecko, które, z racji swoich specyficznych trudności, popada często w konflikty z rówieśnikami. Sprzyja temu zazwyczaj niedojrzałość emocjonalna, niski poziom umiejętności społecznych, nadmierna impulsywność. Takie dziecko zwykle potrzebuje wsparcia dorosłych w budowaniu swojej pozycji w grupie. Pozostawione bez pomocy, uruchamia strategie adaptacyjne, które mogą mu przynosić chwilowe korzyści, ale w perspektywie czasu, wpływają destrukcyjnie na jego relacje z innymi.

Jak sobie radzi outsider?

Obserwacja zachowań dzieci, które mają niską pozycję w grupie pokazuje, że stosują one kilka typowych strategii radzenia sobie w tej sytuacji.

STRATEGIE OUTSIDERA (Dumbach, 2003)

• Przyjmuje postawę nieufności, podejrzliwości; jest nadmiernie wyczulony na sposób traktowania go; czasami posuwa się do agresji wobec innych lub okazuje im pogardę.
• Robi z siebie błazna, rozśmieszając innych swoim kosztem.
• Kreuje się na kogoś innego, lepszego: chwali się markowymi ubraniami, modnymi gadżetami, osiągnięciami; opowiada historie (prawdziwe lub zmyślone), które mają wzbudzić uznanie lub zainteresowanie jego osobą.
• Chroni się w orbicie kogoś silniejszego, próbując zbudować z nim koalicję (np. z nauczycielem, z rodzicem).
• Ucieka od trudnych dla siebie sytuacji poprzez: wagary, choroby, wycofywanie się do wewnętrznego świata.
• Nadmiernie stara się i kontroluje siebie, co powoduje, że jego zachowanie jest nienaturalne. Zbyt silne napięcie mięśni prowadzi do niezdarności, a bycie pomocnym, usłużnym – wywołuje wrażenie przymilania się i podlizywania.

Każda z opisanych strategii ma służyć podniesieniu własnej pozycji w grupie. Jednak w efekcie pogarsza sytuację dziecka, przyczyniając się do jego odrzucenia. Działa tu mechanizm błędnego koła: im bardziej dziecko próbuje coś zmienić, tym bardziej się pogrąża w oczach innych. Jest więc jasne, że samo nie wybrnie z tej sytuacji. Wychowawca, który chce powstrzymać ten destrukcyjny proces, powinien działać w dwóch kierunkach: podjąć pracę z samym dzieckiem a także z klasą. Zmiana jest bowiem procesem dwustronnym: outsider musi porzucić swoje dawne strategie i w nowy sposób szukać miejsca w grupie, a grupa musi się na niego otworzyć i go przyjąć.

Jaką funkcję pełnią zasady?

Jednym z działań, jakie musi podjąć każdy wychowawca, jest wprowadzenie od samego początku odpowiednich zasad funkcjonowania w grupie. Mają one służyć budowaniu dobrego klimatu, przeciwdziałać niekorzystnym zjawiskom, np. odrzuceniu, stygmatyzacji, agresji. Zasady powinny wskazać dopuszczalne sposoby zachowania w określonych, trudnych sytuacjach. Powstrzymywanie się od robienia rzeczy niewłaściwych to bowiem za mało, aby zbudować przyjazną atmosferę. Konieczne jest również promowanie zachowań konstruktywnych, wartościowych społecznie.

Moje doświadczenia wskazują, że trzy spośród wprowadzanych zasad w sposób szczególny wpływają na procesy zachodzące w grupie dzieci. Są one ze sobą wzajemnie powiązane i brak którejkolwiek z nich zaburza równowagę i stwarza warunki sprzyjające zachowaniom niepożądanym.

Rys.1: Zasady w grupie

Zobaczmy, co się dzieje, kiedy któraś z tych zasad przestaje działać:

Rys.2: Brak zasady włączania.

1. Brak zasady polegającej na włączaniu każdego członka grupy do wspólnych aktywności (Rys.2) powoduje, że osoby ze słabszą pozycją i mniejszymi umiejętnościami społecznym nie będą potrafiły znaleźć sobie miejsca. Niektóre z nich wycofają się i staną się niewidoczne. Inne, kierowane pragnieniem zaistnienia, mogą próbować pozyskać uwagę poprzez zaczepki, co skłoni ich kolegów do posłużenia się mechanizmem STOP i SOS. W efekcie prowadzi to do osamotnienia „trudnego dziecka”, a często także do wzmocnienia niewłaściwych wzorców jego funkcjonowania.

Rys.3: Brak zasady STOP

2. Brak zasady STOP także będzie pociągał za sobą poważne konsekwencje (Rys.3). Czasami wychowawcy, chcąc zatroszczyć się o dzieci, które nie są akceptowane, zachęcają grupę do włączania ich w różne zabawy. Jest to działanie słuszne i potrzebne. Jeżeli jednak taka osoba zachowuje się w sposób uciążliwy dla innych (np. nie przestrzega reguł, zaczepia), a nie zostały ustalone dopuszczalne sposoby powstrzymania takich zachowań przez same dzieci, dorosłego czeka fala skarg i konieczność interweniowania w ciągle wybuchające konflikty. Ponadto grupa będzie unikała kontaktu z takim uczestnikiem i broniła się przed dopuszczeniem go do wspólnych aktywności. Apelowanie do współczucia dzieci lub wzbudzanie w nich poczucia winy tylko pogarsza sytuację – są one bowiem przekonane, że wychowawca, który popiera nielubianego kolegę, jest przeciwko nim.

Rys.4: Brak zasady SOS

3. Z kolei brak „koła ratunkowego” w postaci interwencji dorosłego powoduje, że dzieci muszą radzić sobie same z trudnym uczestnikiem grupy (Rs.4). Może to sprzyjać agresji wobec takiego dziecka, szczególnie, jeżeli wychowawca naciska na włączanie go do wspólnych aktywności, ignorując sygnały ze strony dzieci i nie dając im koniecznego wsparcia. W takich sytuacjach zdarza się, że dochodzi do samosądów i przemocy grupowej (często niewidocznej dla dorosłych). Oczywiście nie wystarczy ustalenie samej zasady: dorosły musi być dostępny dla dzieci i działać, kiedy go proszą o pomoc.

Rozważone tu przykłady wskazują, czym w istocie są zasady: nie chodzi o słowa zapisane na papierze powieszonym na ścianie, ale o wprowadzenie mechanizmów, które w sposób rzeczywisty regulują funkcjonowanie grupy i relacje pomiędzy jej uczestnikami. Działają one na zasadzie społecznej umowy, muszą być wprowadzane w życie i przypominane w konkretnych sytuacjach. Stają się punktem odniesienia do oceny zachowań (pozytywnej i negatywnej). Pociągają za sobą konieczność uczenia dzieci określonych umiejętności (np. rozwiązywania konfliktów i obrony swoich granic bez użycia agresji). Ich wprowadzenie wymaga aktywnej roli wychowawcy, dla którego stają się narzędziem pracy z grupą. Powinny być przedstawione rodzicom i zaakceptowane przez nich, dzięki czemu w konkretnych sytuacjach będzie łatwiej zbudować wspólny front wychowawczy, np. W klasie mamy ustalone zasady, które określają, w jaki sposób dziecko może reagować, kiedy zostanie zaczepione. Kasia nie zastosowała się do tych zasad. Myślę, że brakuje jej umiejętności obrony bez użycia agresji. Zastanówmy się, jak możemy jej pomóc w nauczeniu się tego.

Jak porozmawiać z dzieckiem o jego relacjach z kolegami?

Wprowadzenie zasad w klasie jest konieczne, jednak niewystarczające do tego, żeby zmienić relacje, szczególnie jeżeli mamy do czynienia z poważnym konfliktem. W takich sytuacjach dobrze jest rozpocząć od rozmowy z dzieckiem przejawiającym problemowe zachowania. Nie chodzi tu o interwencję, którą podejmujemy bezpośrednio po jakimś trudnym zdarzeniu, ale o to, żeby pomóc dziecku zrozumieć, co się dzieje pomiędzy nim a innymi osobami i jak można nad tym pracować.

Myślę, że każdemu dziecku zależy na dobrych kontaktach z kolegami, ale nie każde jest gotowe się do tego przyznać. Zdarza się, że outsider, który ma za sobą wiele nieudanych prób nawiązania relacji twierdzi, że nikogo nie potrzebuje. Możemy wtedy usłyszeć słowa: Oni są głupi…, To skończeni debile…, Nie zależy mi na nich… Ważne, żeby wychowawca rozumiał, co się kryje za taką postawą i umiał dopowiedzieć na rzeczywiste potrzeby dziecka.

Przygotowując się do rozmowy, warto sobie odpowiedzieć na te pytania, szczególnie wtedy, kiedy mamy pokusę przypisania dziecku całej winy za jego niepowodzenia (Nic dziwnego, że cię nie lubią, skoro się tak zachowujesz!). Zamiast oceniania dziecka, lepiej jest zrozumieć mechanizmy jakie działają w jego relacjach z grupą.

Czasami przed rozmową z dzieckiem powstrzymuje nas obawa, żeby go nie zranić poruszając wprost trudne i drażliwe tematy. Możemy zmniejszyć poziom napięcia stwarzając dogodną okazję do takiej rozmowy, np. prosząc dziecko o pomoc w zrobieniu czegoś tak, żebyśmy mogli być z nim sami w możliwe naturalny sposób. Warto też przemyśleć, co ze swojej strony chcemy powiedzieć dziecku.

Plan pracy nad zmianą – kilka wskazówek

• Ważne, żeby rozmowa zakończyła się opracowaniem wspólnego planu działania. Pomocne może być w tym zadanie dziecku kilku pytań. Wychowawca zapisuje pomysły dziecka (najlepiej jego językiem). Powinny one być konkretne i możliwe do wykonania w najbliższym czasie.

• Czasami dziecko, które od dawna doświadcza trudnych relacji, potrzebuje nadziei, że jest możliwe coś lepszego. Dlatego warto, aby dorosły wyraził wiarę w jego potencjał: Wiem, że możesz w tej klasie znaleźć swoje miejsce, pokazać się z dobrej strony. Chcę ci w tym towarzyszyć.
• W przekroczeniu zniechęcenia i bezsilności może pomóc także uruchomienie wyobraźni (Furman,2012): Wyobraź sobie, że udało ci się poprawić kontakty z klasą. Jak teraz wygląda twój dzień w szkole? Jak spędzasz przerwę? Jak zwracają się do ciebie koleżanki i koledzy? Jak się czujesz będąc wśród nich?
• W plan pracy dziecka można włączyć rodziców (za jego zgodą). Dziecko może też poinformować klasę lub wybranych kolegów o tym, że pracuje nad zmianą, a także poprosić ich o wsparcie.