Interwencja w szkole z punktu widzenia prawa oświatowego

Młodzież spędza w szkole większą część czasu przeznaczonego na dzienną aktywność – zdobywa wiedzę, nawiązuje i podtrzymuje relacje z rówieśnikami, uczestniczy w szkolnych projektach edukacyjnych czy zajęciach sportowych. Większość młodzieży zachowuje się prospołecznie. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy, oprócz codziennej pracy dydaktyczno- wychowawczej, nauczyciele bądź specjaliści szkolni muszą poradzić sobie z sytuacjami łamania norm społecznych przez uczniów, podejmowanymi przez nich zachowaniami ryzykownymi czy ryzykanckimi. Szkolna rzeczywistość to także radzenie sobie z zaburzonymi zachowaniami, a niekiedy z zaburzeniami psychicznymi dzieci i młodzieży.

Dynamika i skala sytuacji, w których interweniują nauczyciele wymaga stałego monitorowania, a także podejmowania adekwatnych działań. Wszystkie szkoły i placówki oświatowe zobowiązane są do diagnozowania sytuacji wychowawczej, rozpoznawania potrzeb uczniów i zagrożeń w ich dojrzewaniu fizycznym, psychicznym, społecznym i aksjologicznym. Nauczyciele powinni również upowszechniać wiedzę o bezpieczeństwie oraz kształtować właściwe postawy młodzieży wobec zagrożeń, w tym związanych z korzystaniem z technologii informacyjno-komunikacyjnych i sytuacji nadzwyczajnych [..] (art. 1. pkt. 21 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe. Dz. U. z 2017 r. poz. 59, 949 i 2203).

Szczególne prawo, a jednocześnie obowiązek działania w sytuacji używania przez młodzież w Polsce legalnych i nielegalnych substancji psychoaktywnych daje dyrektorom, wychowawcom, nauczycielom rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 roku w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz. U. z 2015 r., poz. 1249 z późn. zm.) (źródło: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 stycznia 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz. U. z 2018 r., poz.214)):

„§ 5. 1. Działalność profilaktyczna w szkole i placówce polega na realizowaniu działań z zakresu profilaktyki uniwersalnej, selektywnej i wskazującej.

[..]

3. Działania profilaktyczne w szkołach i placówkach w ramach działalności, o której mowa w ust. 1, obejmują w szczególności:

[..]

4) doskonalenie zawodowe nauczycieli i wychowawców w zakresie realizacji szkolnej interwencji profilaktycznej w przypadku podejmowania przez uczniów i wychowanków zachowań ryzykownych;

§ 6. [..]

2. Podstawę do podejmowania działalności, o której mowa w § 2–5, stanowi diagnoza w zakresie występujących w środowisku szkolnym czynników chroniących i czynników ryzyka, o których mowa odpowiednio w ust. 3 i 4, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń związanych z używaniem substancji psychotropowych, środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych, dotycząca uczniów lub wychowanków, rodziców lub opiekunów, nauczycieli, wychowawców i innych pracowników szkoły lub placówki, opracowywana we współpracy z podmiotami, o których mowa w ust. 1, w każdym roku szkolnym, w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia roku szkolnego.

[..]

5. Działania prowadzone w ramach działalności, o której mowa w § 2–5, wynikające z diagnozy, o której mowa w ust. 2, szkoła lub placówka uwzględnia w programie wychowawczo-profilaktycznym szkoły lub placówki, o którym mowa w art. 26 ust. 1 ustawy – Prawo oświatowe.

§ 7. [..]

8. Na podstawie diagnozy, o której mowa w § 6 ust. 2, nauczyciel lub wychowawca w uzgodnieniu z dyrektorem szkoły lub placówki wybiera formę, w której realizuje działalność, o której mowa w § 1, uwzględniając wykorzystanie aktywnych metod pracy, z tym że w zakresie zagrożeń związanych z używaniem substancji psychotropowych, środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych prowadzi działania, o których mowa w ust. 7, we współpracy z przedstawicielem lub przedstawicielami państwowych wojewódzkich i państwowych powiatowych inspektorów sanitarnych, Policji lub podmiotów, o których mowa w art. 3 ust. 2 i art. 5 ust. 1 ustawy o zdrowiu publicznym, posiadającymi doświadczenie w prowadzeniu tych działań, w szczególności w realizowaniu programów, o których mowa w § 5 ust. 3 pkt. 1.”

Działania profilaktyczne mogą być realizowane w różnej formie, przede wszystkim są to programy profilaktyczne (najlepiej, aby były to programy rekomendowane) dla grup klasowych i większych, z poziomu profilaktyki uniwersalnej. Ważne jest jednak, aby nauczyciele i specjaliści w szkole byli przygotowani do działań z poziomu profilaktyki selektywnej i wskazującej, która oparta jest głównie na interwencji.

„Ogólnie rzecz ujmując, interwencje […] mają za zadanie promować zdrowy styl życia; pomagać w podejmowaniu „zdrowych” i świadomych decyzji; redukować zagrożenia i zachowania ryzykowne i/lub upowszechniać partycypację społeczną oraz podnosić kapitał społeczny/zdrowotny” (źródło: Europejskie standardy jakości w profilaktyce uzależnień od narkotyków. Podręcznik dla specjalistów profilaktyki uzależnień. EMCDDA 2011.).

Interwencje podejmowane są najczęściej w efekcie zaistnienia nagłej potrzeby działania, którego zaniechanie może powodować negatywne skutki dla odbiorcy interwencji lub jego środowiska. Tak szerokie rozumienie interwencji pozwala zakwalifikować do niej niemal wszystkie rodzaje działań pomocowych. Wykraczając poza ogólną definicję, można stwierdzić, że wyraźnym wyróżnikiem interwencji w stosunku do planowych i systematycznie realizowanych działań wychowawczych lub profilaktycznych jest reaktywność. Reaktywności interwencji towarzyszy incydentalność wdrożenia.

Każda interwencja, niezależnie od jej rodzaju, jest także ukierunkowana na konkretne efekty, dlatego, podejmowana w szkole lub placówce, powinna mieć charakter: wczesny, systemowy, długofalowy i pomocowy – jej celem jest wsparcie i pomoc psychologiczna udzielona uczniowi, który przekroczył określone granice (np. normy społeczne). Ma doprowadzić do zmiany niewłaściwego zachowania.

Osoba prowadząca działania interwencyjne powinna przestrzegać standardy etyczne, miedzy innymi:

• szanować godność ucznia,
• indywidualizować podejście do jego problemów,
• chronić jego prywatność i zapewniać dyskrecję,
• uwzględniać system wartości w rodzinie ucznia,
• stosować techniki rozmowy (komunikacji), które nie ingerują zbyt głęboko w emocjonalność czy osobowość ucznia (nie mogą to być techniki terapeutyczne, czy psychomanipulacyjne).

Warto także pamiętać o wsparciu nauczycieli i szkolnych specjalistów poprzez:

1. Doskonalenie ich kompetencji zawodowych, np. zwiększenie wiedzy o tym, jak rozpoznać sygnały świadczące o: sięganiu po substancje psychoaktywne, stosowaniu przemocy i/lub aktach agresji w szkole; rozwijanie umiejętności: prowadzenia rozmowy interwencyjnej, rozwiązywania sytuacji konfliktowych itd.
2. Wypracowanie modelu współpracy z rodzicami w działaniach interwencyjnych.
3. Opracowanie procedur interwencji w różnych sytuacjach trudnych i kryzysowych.

Interwencja profilaktyczna jest jednym z wielu sposobów na zatrzymanie niewłaściwego zachowania uczniów, powinna być wykorzystywana obok innych metod oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych. Uczeń i jego rodzice mają zawsze wybór – mogą skorzystać z pomocy przedstawiciela szkoły lub ją odrzucić. W przypadku utrzymywania się zachowania niepożądanego oraz odmowy współpracy, szkoła powinna wykorzystać inne możliwości, w zależności od postawy rodziców i stopnia zagrożenia ucznia demoralizacją.