Interwencja w sytuacji używania substancji psychoaktywnych przez uczniów

Interwencja profilaktyczna kierowana jest do uczniów, którzy okazjonalnie sięgają po substancje psychoaktywne (najpopularniejszą jest alkohol etylowy). Rozmowa interwencyjna służy powstrzymaniu niewłaściwego zachowania ucznia w momencie jego trwania i pozwala na doraźne jego ograniczenie. Może się także okazać, że problemy ucznia są głębsze, niż wydawało się (np. niedostosowanie społeczne, uzależnienie) i wymaga on specjalistycznej pomocy medyczno–psychologicznej.

Użycie jakiejkolwiek substancji psychoaktywnej przez uczniów jest sytuacją trudną dla wszystkich uczestników interwencji, często potocznie określaną jako „sytuacja kryzysowa”:

• dla ucznia, ponieważ został „przyłapany” na spożywaniu napoju alkoholowego (piwo, wino, wódka), nie odczuł jeszcze żadnych lub poczuł znikome szkody zdrowotne i na ogół nie ma motywacji do zmiany swojego zachowania. W tej sytuacji może przeżywać trudne emocje (np. wstyd, lęk, złość) związane z ujawnieniem faktów i obawą przed konsekwencjami;
• dla wychowawcy/pedagoga podejmującego działania interwencyjne, ponieważ znajduje się w podwójnej roli: reprezentuje stanowisko szkoły (realizuje Procedurę) i musi stać na straży przyjętych w szkole zasad, czyli dopilnować, aby uczeń poniósł konsekwencje swojego zachowania. Z drugiej strony ma udzielić pomocy w zrozumieniu zagrożeń związanych z danym zachowaniem ryzykownym oraz wsparcia uczniowi oraz jego rodzicom w bardzo trudnej psychologicznie sytuacji;
• dla rodziców ucznia, którzy dowiedzieli się, że ich dziecko piło napój alkoholowy, czyli złamało zasady obowiązujące w szkole, w domu, w środowisku społecznym itp. W związku z tym również przeżywają silne emocje (np. niepokój, wstyd, poczucie bezradności czy zawodu), w dodatku czują się odpowiedzialni za zachowanie dziecka.

Rozmowa interwencyjna jako działanie profilaktyczne

Rozmowa interwencyjna wymaga od osoby prowadzącej dbania o dobre relacje z uczniem oraz rodzicami i przede wszystkim autentycznej troski o jego los. Szanse powodzenia tej formy oddziaływania profilaktycznego są większe, gdy więcej osób ze szkoły angażuje się w proces pomocowy i szkoła współpracuje z placówkami zewnętrznymi (poradniami psychologiczno–pedagogicznymi, organizacjami pozarządowymi, Policją itp.).

Ważny jest także warunek jawności i zgody rodziców na taką formę podejmowanych działań profilaktycznych wobec uczniów w szkole (jest to poziom profilaktyki wskazującej). Warto więc, aby rada rodziców i rada pedagogiczna zadbały, na etapie opracowywania Programu wychowawczo – profilaktycznego placówki, o zgodę rodziców i wychowawców, wpisanie interwencji do Programu i poinformowanie na początku roku szkolnego wszystkich zainteresowanych stron, jakie działania będą podejmowane, gdy uczniowie złamią zasady.

Rozmowa interwencyjna nie jest formą terapii i najczęściej powinna być wstępem do dalszej pomocy psychologiczno–pedagogicznej w szkole lub poradni specjalistycznej, początkiem wspólnego rozwiązywania przyczyn niepożądanego zachowania ucznia.

Pamiętajmy również, że interwencja samego specjalisty, bez równoczesnego wysiłku nauczycieli na rzecz kreowania przyjaznego, wspierającego środowiska w szkole, nie przyniesie spektakularnych zmian w funkcjonowaniu ucznia.

Schemat rozmowy interwencyjnej – interwencja profilaktyczna

Specjalista, podejmując profilaktyczne działania interwencyjne, pamięta o celu rozmowy: wsparcie i pomoc psychologiczna dla ucznia. W efektywnej interwencji nie ma miejsca na osądzanie czy straszenie konsekwencjami. Uczeń musi wiedzieć, że interweniujący nie może zachować tajemnicy, co do jego ryzykownego zachowania, ma obowiązek powiadomienia rodziców i dyrekcję szkoły. Rodzice ucznia powinni również doświadczyć wsparcia emocjonalnego i jednocześnie dowiedzieć się o zagrożeniach dla zdrowia dziecka i konsekwencjach związanych z używaniem substancji psychoaktywnych.

Rozmowa z uczniem

Należy zadbać o dobry klimat rozmowy, poprowadzić ją najlepiej po lekcjach, w dogodnych dla obu stron warunkach (czas, miejsce itp.):

1. Podanie powodów zaproszenia na rozmowę – czyli, co zaniepokoiło specjalistę, dlaczego uczeń musiał przyjść do niego. Dla młodzieży ważne jest, aby być traktowanym podczas rozmowy z szacunkiem i sprawiedliwie. Mimo otwartej postawy dorosłego, nastolatkowie mogą zachowywać się nieadekwatnie do oczekiwań. Niestety już na początku rozmowy można spotkać się:
   • z postawą zaprzeczania, niekiedy agresji – wtedy pomocne będą zebrane wcześniej fakty. Nie należy dać się wyprowadzić z równowagi, lepiej mówić spokojnym tonem głosu (chęć pomocy uczniowi będzie wystawiona na próbę),
   • z postawą lękową lub bagatelizującą zdarzenie oraz prośbą, aby nikomu nie mówić, nie wyciągać konsekwencji.
2. Przedstawienie uczniowi faktów /„dowodów” jego ryzykownego zachowania – najczęściej będzie to opis zachowania, którego świadkiem byli rówieśnicy lub osoby dorosłe, objawy fizyczne świadczące o spożywaniu alkoholu itp. Ten etap jest okazją do konfrontacji młodego człowieka z jego czynami.. Często naprawdę nie zdaje on sobie sprawy z niebezpieczeństwa i skutków, jakie nastąpiły lub mogą pojawić się wkrótce, niekiedy nie pamięta, np. z powodu upojenia alkoholowego.
3. Przedstawienie oceny sytuacji przez ucznia – uczeń ma możliwość opowiedzieć, co z jego punktu widzenia wydarzyło się, jak on postrzega swoją sytuację. Można wówczas dopytać o powody zachowania, dowiedzieć się o jego sytuacji rówieśniczej czy rodzinnej.
4. Przekazanie uczniowi jasnego komunikatu, że szkoła nie akceptuje takiego zachowania – postawa wspierająca specjalisty wymaga również przekazania informacji uczniowi, że każde spożywanie alkoholu jest w jego przypadku nadużyciem. Jest to także sposobność do omówienia szkodliwości działania alkoholu (skutków zdrowotnych i społecznych, o których uczeń być może nie wie lub nie chciał wcześniej wiedzieć. Trzeba jednak zachować ostrożność – jeśli nie wiadomo niczego o jego sytuacji rodzinnej, należy unikać etykietowania, wypowiadania się negatywnie o osobach uzależnionych itp. Nie wiadomo bowiem, czy rodzina ucznia nie boryka się z problemem alkoholowym. Ważne jest także, aby uzyskać zobowiązanie ucznia do powstrzymania się i nie sięgania po substancje psychoaktywne – należy upewnić się, że uczeń wie i rozumienie, jakie to są substancje, na czym polega ich działanie (zaburzają samokontrolę, zmieniają świadomość itd.).
5. Poinformowanie o dalszych krokach, jakie zostaną podjęte – w tej części interwencji uczeń powinien usłyszeć, jaki rodzaj konsekwencji poniesie za złamanie zasady abstynencji. Warto omówić ich zakres i czas trwania. Należy też pamiętać, że sięganie po substancję psychoaktywną jest jednym z pierwszych sygnałów ostrzegawczych wchodzenia ucznia na „ścieżkę ryzyka”. Doświadczanie konsekwencji niewłaściwego zachowania buduje granice bezpieczeństwa. Zmiana zachowania jest tym trwalsza, im bardziej następuje w wyniku uświadomienia skutków ryzyka i wyboru dalszego postępowania, który nie wynika tylko ze strachu przed dorosłym i karą. Konsekwencje, jakie może ponieść uczeń, powinny być dostosowane do sytuacji, stopnia szkodliwości zachowania itd. W żadnym wypadku nie mogą być upokarzające, raniące lub odroczone w czasie.
6. Monitorowanie zachowania ucznia po zakończeniu interwencji – zaangażowanie prowadzącego rozmowę w motywowanie ucznia do utrzymania abstynencji pozwoli na bardziej efektywną zmianę niekorzystnej sytuacji. Specjalista może być pierwszą osobą dorosłą, która pozwoli uczniowi uwierzyć, że komuś na nim zależy. W razie potrzeby należy podejmować kolejne próby pomocy, np. w znalezieniu odpowiedniej placówki specjalistycznej i terapeuty. Często niezbędna jest także interwencja sądu rodzinnego.

Rozmowa z rodzicami

Następnym krokiem w interwencji profilaktycznej w szkole jest rozmowa z rodzicami ucznia, który sięga po substancje psychoaktywne. Nawiązanie dobrego kontaktu z rodzicami dziecka, które eksperymentuje z substancjami psychoaktywnymi jest jednym z podstawowych warunków powodzenia szkolnej interwencji. W związku z tym, we współpracy z rodzicami ważne jest, aby nie czuli się negatywnie oceniani i spostrzegali właściwie cel tego spotkania – wspólną pomoc dziecku. Należy zadbać o dobry klimat rozmowy, poprowadzić ją w dogodnych dla obu stron warunkach (czas, miejsce itp.). Ważne jest, aby zaproszenie dotyczyło obojga rodziców – to oni zdecydują, kto przyjdzie do szkoły na rozmowę. Uwaga! Nie należy wysyłać zaproszenia na rozmowę za pośrednictwem dziecka.

1. Poinformowanie o przyczynie spotkania – specjalista podaje powody spotkania i zainteresowania się zachowaniem ucznia. Przedstawia fakty, które go zaniepokoiły oraz zagrożenia zdrowia i bezpieczeństwa dziecka związane z używaniem alkoholu. W związku z trudną sytuacją rodzice doświadczają wysokiego poziomu stresu, dlatego mogą demonstrować różne mechanizmy obronne, np.: bagatelizowanie, wycofanie z kontaktu, zaprzeczanie, przerzucanie winy na innych (m. in. szkoła staje się odpowiedzialna za zachowanie dziecka, bo nie dopilnowała itd.), usprawiedliwiania się. Mogą też oczekiwać głównie działań ze strony szkoły, sami nie proponują pomocy („Nie mamy czasu”, „To problem szkoły” itp.).
2. Omówienie sytuacji/zachowania ucznia – specjalista prosi, aby rodzice przedstawili swój punkt widzenia, jak postrzegają przyczyny zachowania dziecka. Zachęca do dzielenia się informacjami o jego mocnych stronach, sam również przekazuje informacje zwrotne. Ważne, aby spotkanie prowadziło do dostrzeżenia możliwości wpływu na zmianę zachowania ucznia, wykorzystania sprzyjających warunków, zaangażowania rodziców w pomoc dziecku i pokazania, że przedstawiciel szkoły ma na względzie głównie dobro ucznia. Rozmowa interwencyjna jest często pierwszym i niekiedy jedynym kontaktem z rodzicami. Powinna zakończyć się wymiernym rezultatem – omówieniem konsekwencji i nawiązaniem współpracy.
3. Ustalenie dalszego postępowania – podczas tego spotkania omówione zostają wszystkie kwestie, dotyczące dalszego postępowania wobec ucznia: konsekwencje, jakie poniesie natychmiast oraz jasne zasady zachowania, które ma przestrzegać. Następstwem picia napoi alkoholowych przez ucznia powinno być poniesienie konsekwencji, aby ryzykowne zachowanie nie powtórzyło się. Konsekwencje ustalone wcześniej – te, które uczeń poniesie w szkole, powinny być wzmocnione konsekwencjami, które spotkają go w domu. Dzięki temu dziecko wie, czego może spodziewać się w związku ze swoim niewłaściwym zachowaniem oraz ma szansę udowodnić, że kontroluje zachowanie, przyjmuje za nie odpowiedzialność i uczy się podejmować racjonalne decyzje w przyszłości. Ważne jest, aby stanowisko – sprzeciw wobec sięgania po alkohol, był wspólnym stanowiskiem szkoły i domu. Jeśli dziecko nie wywiązuje się ze zobowiązania do „niepicia”, dla rodziców jest to sygnał, że potrzebuje ono pomocy specjalistycznej.
4. Monitorowanie realizacji zobowiązań – wszystkie strony (specjalista – uczeń – rodzice) mają swoje zobowiązania i kontaktują się, aby omówić sukcesy, bądź ewentualne trudności. Dorośli w miarę potrzeby pomagają uczniowi w poprawie jego sytuacji szkolnej lub rodzinnej (często zachowania ryzykowne są następstwem problemów przeżywanych przez młodzież, wzmacniając jego motywację do zmiany zachowania).