Budowanie adekwatnej samooceny

Jako osoby dorosłe obserwujemy niekiedy, jak w różny sposób dzieci i młodzież reagują na pojawiające się w ich życiu trudności i wzywania. Niektóre z nich potrafią zadziwiać pewnością siebie, świadomością drzemiącego w nich potencjału oraz umiejętnością korzystania z posiadanych kompetencji, możliwości czy talentów. Inne, mimo przeżywania obaw, lęku i wątpliwości, potrafią odważnie sięgać po pomoc i wsparcie bliskich, aby poradzić sobie z problemem lub zmierzyć się z trudnym wyzwaniem. Zdarza się również, że dzieci, które napotykają na swej drodze problem, odruchowo wycofują się i nie podejmują wysiłków zmierzających do poradzenia sobie z kłopotliwą sytuacją. Czasem odpowiedzialność za te różnice zrzucamy na kwestie temperamentalne. I choć cechy wrodzone nie pozostają bez wpływu na prezentowane przez dzieci postawy wobec pojawiających się w codziennym życiu trudności, bardzo wiele cech i umiejętności, które sprzyjają konstruktywnemu radzeniu sobie z nimi możemy pomóc dziecku rozwinąć. Rola rodziców jest tu nieoceniona.

Kierunek: stabilna i adekwatna samoocena

Umiejętność korzystania i rozwijania w sobie swoich mocnych stron powiązana jest z adekwatną samooceną. Prawidłowo ukształtowana samoocena niewątpliwie przyczynia się do poprawy jakości życia, wpływa na podejmowane wybory oraz umożliwia lepsze radzenie sobie z wyzwaniami i trudnościami. Osoby posiadające stabilną i adekwatną samoocenę zazwyczaj żywią podobne do opisanych poniżej przekonań:

• Mogę sobie poradzić w wielu trudnych sytuacjach. Istnieje wiele możliwości, z których mogę skorzystać, by sobie pomóc.
• Ważne są nie tylko moje sukcesy, ale i podejmowany przeze mnie wysiłek.
• Porażka nie jest końcem świata, dzięki niej mogę się czegoś nauczyć.
• Nie wszyscy muszą mnie lubić. Mam prawo być sobą i postępować zgodnie z własnymi emocjami. Inni też mają do tego prawo.
• Zasługuję na szacunek bez względu na okoliczności.

Dzieci, których samoocena jest stabilna, mają większą w stosunku do swoich rówieśników łatwość radzenia sobie z niepowodzeniami, ponieważ nie odbierają im one poczucia sprawczości i dobrego myślenia o sobie. Traktują one porażki jako jednorazowe doświadczenia, z których wyciągają wnioski (a nie jako coś, co neguje ich dotychczasowe osiągnięcia) i nie budują na ich podstawie osądu siebie.

Rozwijając mocne strony i zasoby w dziecku warto pamiętać, aby robić to w sposób adekwatny i z wyczuciem. Adekwatna samoocena powiązana jest bowiem również z widzeniem oraz akceptowaniem swoich ograniczeń. Wszystkie dzieci, nawet te najbardziej zdolne i pewne siebie, muszą niekiedy mierzyć się z porażkami i frustracją. Warto pamiętać, że samoocena nie zawsze gwarantuje im osiągnięcie sukcesu.

Jak rozwijać w dziecku adekwatną ocenę siebie?

• Wzmacniaj szacunek dziecka do samego siebie, słuchając uważnie i z zainteresowaniem tego, o czym opowiada, akcentując to, co mu się udało zrobić, opisując to, co potrafi, angażując się we wspólne czynności.
• Towarzysz dziecku w jego sukcesach i porażkach. Deklaruj swoją gotowość do rozmowy oraz praktycznej pomocy, ale nie narzucaj się z nią.
• Podkreślaj znaczenie tego, co przeżywa, nie bagatelizuj i nie próbuj odwracać uwagi od trudnych emocji i sytuacji.
• Dziel się z dzieckiem własnymi porażkami. Ukazuj, w jaki sposób posłużyły one do rozwinięcia twoich umiejętności i wyciągnięcia wniosków na przyszłość.
• Stawiaj przed dzieckiem wyzwania na miarę jego możliwości, stopniowo zwiększaj stopień trudności. W ten sposób dziecko będzie nie tylko zyskiwało wiarę we własne siły, ale również przekona się, że jest w stanie mierzyć się z frustracją, własnymi ograniczeniami, niedogodnościami i przeszkodami.
• Rozwój wymaga wytrwałych ćwiczeń i podejmowania wysiłku. Porażki są jego nieodłączną częścią. Jeśli dziecko napotyka na trudności i z tego powodu chce z czegoś zrezygnować, zachęć je, by zaczekało z decyzją jeszcze np. miesiąc.
• Nie wyręczaj dziecka, jeśli jest ono w stanie zrobić coś samodzielnie. Mobilizuj je do podejmowania wyzwań. Zapytaj: „Jak myślisz, jak można rozwiązać ten problemem?„, „A czy są jakieś inne sposoby?„. Jeśli twoja pomoc okaże się niezbędna, poproś dziecko o zaangażowanie się w rozwiązywanie trudności. Możecie np. wspólnie przeszukiwać książki bądź Internet.
• Podpowiedz dziecku, kto może znać odpowiedź na nurtujące je pytanie i umożliw mu kontakt z tą osobą. Na koniec podkreśl wysiłek, jaki włożyło w poradzenie sobie z wyzwaniem.
• Daj dziecku możliwość samodzielnego podejmowania decyzji w niektórych kwestiach, np. zapytaj, co chciałby zrobić z dziesięcioma złotymi, które podarowala mu babcia?, czy woli ubrać dziś spodnie czy sukienkę?
• Wysłuchaj opinii dziecka nawet w sytuacji, gdy wasze poglądy różnią się od siebie. Decydując, staraj się uzasadniać swój wybór, np. „Zależy mi na twoim zdrowiu i dlatego nie mogę pozwolić na to, byś nie jadł warzyw i owoców. Cieszę się jednak, że mówisz mi o swoich upodobaniach. Jestem pewna, że znajdziemy rozwiązanie, które choć częściowo spełni również twoje oczekiwania” (Monborquette, 1997, s.13-14).
• Pomagaj dziecku w dostrzeganiu i docenianiu zmiany w jego zachowaniu, umiejętnościach itp. Porównuj dziecko jedynie do niego samego z przeszłości. Pokażesz mu w ten sposób zrozumieć, że mocne strony i zasoby to coś, na co ma wływ i co może rozwijać wkładając w to wysiłek.
• Stawiaj wymagania adekwatne do możliwości dziecka. Zbyt duże oczekiwania prowadzą do nadmiernego obciążenia emocjonalnego, obniżenia poczucia własnej wartości, lęku przed oceną, osłabienia własnych ambicji. Zbyt niskie wymagania z kolei mogą utrudnić dziecku rozwijanie umiejętności radzenia sobie z frustracją, poszukiwania twórczych rozwiązań, co w efekcie może prowadzić do niemożności spojrzenia na siebie jako na osobę mającą wpływ na sytuację, zdolną do poradzenia sobie.

Co utrudnia budowanie adekwatnej samooceny?

• chronienie dziecka przed doświadczaniem frustracji, porażek, ograniczające jego możliwość uczenia się z własnych doświadczeń
• wyręczanie go w trudnych momentach, gdy zdobywa nowe kompetencje
• rozwiązywanie problemów dziecka za nie, bez jego udziału
• bagatelizowanie jego sukcesów i porażek
• ośmieszanie dziecka, szczególnie, gdy doświadcza frustracji lub jest zadowolone z nawet błahych sukcesów
• gratyfikacje/kary finansowe za wykonanie zadania/zachowanie itp., które wpływają negatywnie na wewnętrzną motywację dzieck
• porównywanie dziecka do innych i uzależnianie oceny danego doświadczenia (sukces/porażka) od tego, w jaki sposób poradzili z nim sobie inni (rówieśnicy, rodzeństwo, dorośli w przeszłości)
• okazywanie dziecku akceptacji tylko wtedy, gdy spełnia oczekiwania dorosłych, jest miłe lub grzeczne