Wczesna i średnia adolescencja – zmiany w mózgu oraz rozwój poznawczy i emocjonalny

W okresie adolescencji mózg nastolatka ulega procesowi reorganizacji. Największe zmiany zachodzą w tych obszarach, które odpowiadają m.in. za regulację emocji, ocenę ryzyka, hamowanie pobudzenia i agresji, umiejętność odczytywania i interpretacji sytuacji społecznych.

Od dziesiątego do mniej więcej piętnastego roku życia następuje tak zwany proces wymierania neuronów. Zmiany dotyczą głównie istoty szarej mózgu (tworzącej korę mózgową), odpowiedzialnej za takie funkcje jak np. pamięć, myślenie abstrakcyjne, planowanie działań, język czy inteligencja. Największą ilość istoty szarej w mózgu posiadają dziewczynki w wieku ok. dziesięciu lat i chłopcy w wieku ok. dwunastu lat. W następnych latach ich mózgi ulegają przemodelowaniu tracąc ok. 50 procent połączeń synaptycznych w korze. Co ciekawe, intensywny i długi rozwój kory mózgowej w dzieciństwie, po którym następuje gwałtowne wymieranie neuronów koreluje z wyższym ilorazem inteligencji mierzonym skalą Wechslera (Shaw i inni, 2006). Utracie masy kory towarzyszy ogólne zmniejszenie zapotrzebowania mózgu na energię. Procesy te, polegające głównie na dążeniu do coraz większej specjalizacji, upodabniają mózg nastolatka do mózgu osoby dorosłej.

Z kolei istota biała (znajdująca się pod istotą szarą i tworząca szlaki komunikacyjne, łączące różne obszary kory i ośrodki pozakorowe) zwiększa swoją masę w tym okresie. Spowodowane jest to intensywnym procesem mielinizacji, czyli tworzeniem się osłonek wokół włókien nerwowych, co znacząco przyspiesza proces przekazywania informacji pomiędzy poszczególnymi obszarami mózgu. Dzięki temu są one lepiej zsynchronizowane i skomunikowane ze sobą. Proces integracji mózgu nie przebiega oczywiście w sposób symetryczny czy harmonijny. Widoczna u adolescentów skłonność do impulsywnego podążania za chwilową przyjemnością oraz niedostatecznie rozwinięta umiejętność kontrolowania własnego zachowania prawdopodobnie wynika z nieharmonijnego rozwoju pomiędzy procesami motywacyjnymi a mechanizmami samoregulacyjnymi. Impulsywność, ograniczona umiejętność przewidywania konsekwencji własnych działań, posiadanie sprawnego, „dorosłego” ciała oraz silny wpływ rówieśników mogą prowadzić do podejmowania przez adolescenta zachowań ryzykownych.

W okresie wczesnej i średniej adolescencji intensywnie rozwija się również intelekt i pamięć młodego człowieka. Nastolatki zyskują zdolność do myślenia: logicznego, hipotetyczno-dedukcyjnego (ukierunkowanego na planowanie i działanie) i symbolicznego. Młody człowiek coraz bardziej dostrzega związki przyczynowo – skutkowe. Oceniając wydarzenia bierze pod uwagę kontekst sytuacyjny. Dzięki temu może dokonywać trafnych porównać, konstruować przekonania i sądy oparte na logicznych przesłankach. Nastolatek staje się coraz bardziej samodzielny we wnioskowaniu, w efekcie uniezależniając się stopniowo od opinii innych.

Rozwój intelektualny dokonujący się w okresie adolescencji można porównać pod względem intensywności zachodzących zmian z okresem pierwszych kilku lat życia. Jednym z największych osiągnięć tego okresu rozwoju jest zdolność młodego człowieka do podejmowania refleksji nad sobą i własnym myśleniem. Pozwala ona m.in. na rozwijanie empatii i odczuwanie bardziej złożonych emocji. We wcześniejszym okresie życia rodzice wspomagają dziecko w ocenie własnego zachowania, ucząc rozróżniania pozytywnych zachowań od negatywnych. Nastolatek przestaje jednak polegać tak bardzo na rodzicielskim rozumieniu świata i relacji społecznych. Musi więc postawić pierwszy krok w kierunku samodzielnej oceny własnych zachowań.

W adolescencji intensywnie rozwijają się również pamięć, wyobraźnia i zdolność do fantazjowania. Nastolatki lepiej kontrolują swoje procesy pamięciowe, uzyskują zdolność do bardziej celowego kierowania swoją uwagą, w większym stopniu mogą uczyć się wybiórczo, zgodnie z własnymi zainteresowaniami. Są też znacznie lepiej zorientowane w czasie i przestrzeni. Wyobrażenia i marzenia wczesnych i średnich adolescentów służą im najczęściej do zaspokajania własnych potrzeb, kompensowania ograniczeń, zapewniania w fantazji tego, czego nie mogą osiągnąć w rzeczywistym życiu.

We wczesnym okresie adolescencji młodzi ludzie zazwyczaj doświadczają dużego spadku samooceny w porównaniu z wcześniejszym okresem rozwoju. Głównymi wyznacznikami samooceny na tym etapie życia są bowiem szybko zmieniające się ciało (mniej lub bardziej odpowiadające wewnętrznym standardom młodego człowieka) i akceptacja lub brak akceptacji ze strony rówieśników. W późniejszym okresie rozwoju samoocena stabilizuje się. Nastolatek bardziej realistycznie potrafi określić swoje mocne i słabe strony, a na jego poczucie siebie wpływa znacznie więcej czynników niż we wczesnej adolescencji.