W kierunku dorosłości – późna adolescencja

Czas pomiędzy siedemnastym a około dwudziestym pierwszym rokiem życia to bardzo zróżnicowany okres rozwojowy, stawiający przed młodymi ludźmi wiele wyzwań. Najistotniejsze z nich to dalsze budowanie własnej niezależności, opartej o bardziej realne przesłanki, podejmowanie pierwszych dorosłych zadań oraz radzenie sobie z ewentualną porażką. To także odbudowa nadszarpniętych we wcześniejszych latach relacji z rodzicami i tworzenie pierwszych, znaczących związków.

Niezależność i decydowanie o sobie

W ostatnim etapie adolescencji nastolatek przede wszystkim dąży do niezależności i uczy się, jak przygotować się do roli dorosłego. Na początku jednak niezależność oznacza dla rodziców i dla nastolatka co innego. Dla rodziców jest to podejmowanie dorosłych zobowiązań, dla nastolatka raczej próbowanie jak największej ilości dorosłych zachowań.

Siedemnastolatek dysponuje już sporą niezależnością, a osiemnastolatek jest prawnie osobą dorosłą i może mieć prawo jazdy. Spotyka się z przyjaciółmi, chodzi na imprezy i bywa, że zostaje na noc poza domem. Zdarza się, że eksperymentuje z alkoholem i narkotykami. Część młodych ludzi podejmuje pierwsze dorywcze prace, co wiąże się z większym dostępem do pieniędzy. Te osiągnięcia prowadzą często do konfliktów z rodzicami, ponieważ nie są oni już w stanie nadzorować dziecka tak, jak robili to wcześniej. Nastolatkowie z kolei czują, że skoro posiadają tyle swobody i własne pieniądze, to mogą przychodzić i wychodzić, kiedy chcą oraz podejmować zupełnie niezależne od rodziców decyzje.

Jednocześnie, jest to okres, w którym przed młodym człowiekiem stają ważne życiowe zadania – kończenie szkoły ponadpodstawowej, egzaminy zawodowe i matura oraz wybór dalszej ścieżki edukacji lub pracy. Presja na jak najlepsze osiągnięcia oraz ciężar decyzji związanych z przyszłością mocno obciążają emocjonalnie nastolatki.

Ostatnie lata późnej adolescencji to etap, który nazywany jest próbną niezależnością. Wbrew nastoletnim marzeniom o upragnionej wolności, czas ten może okazać się trudną i frustrującą próbą. Młody człowiek zaczyna studia lub podejmuje pierwszą pracę, nierzadko po raz pierwszy mieszka poza domem. I chociaż wydaje się być dobrze przygotowany do wyzwania, jakim jest samodzielne decydowanie o swoich wyborach, to okazuje się, że bycie dorosłym wymaga więcej odpowiedzialności i samokontroli, niż przewidywał. Pozbawiony rodzicielskiej kontroli młody człowiek ma dużo wolności, wszystkie decyzje, które podejmuje zależą od niego, ale też dużo rzeczy może go rozpraszać. Zanurzony w środowisku rówieśników, którzy wydają się korzystać z życia i dobrze się bawić starszy nastolatek zaczyna dostrzegać, że nie radzi sobie tak perfekcyjnie z dorosłością – nie wszystko idzie tak dobrze, jak zakładał wcześniej, nie ma jasności, co do kierunku, jaki powinien obrać, ani jasnej wizji swojej przyszłości. Stworzona wcześniej wizja dorosłości urealnia się.

Mieszkanie poza domem to w tym wieku najczęściej mieszkanie ze współlokatorami. Jest to zazwyczaj pierwsza sytuacja, w której nastolatek musi zacząć negocjować zasady, dostosowywać się do czyichś potrzeb, mówić o swoich potrzebach, tolerować niedające się pogodzić różnice czy rozwiązywać konflikty – bez ochrony wyrozumiałych rodziców. Pierwsza praca czy środowisko akademickie również narzucają własne, nowe wymagania. Studia nie nadają już tak silnej struktury, jak szkoła ponadpodstawowa. Nauka staje się dobrowolna, a nie obowiązkowa. Uczenie się wymaga większej samodyscypliny i zaangażowania oraz raczej nowej dla młodych ludzi umiejętności – dotrzymywania obietnic, sobie i innym. Praca z kolei wymaga rezygnacji z części swojej świeżo zdobytej wolności i dostosowania się do oczekiwań pracodawcy, a także terminowości i punktualności. Pierwsze zarobione pieniądze również „urealniają” – nastolatek widzi, ile wysiłku kosztowało go zarobienie ich, a na jak niewiele starczają, co nierzadko zmusza go do ograniczania swoich wydatków. Młody człowiek konfrontuje się więc z niełatwą dla niego prawdą, że dorosłość wymaga o wiele więcej pracy, niż się spodziewał.

Dodatkowo, mieszkanie poza domem i przebywanie głównie w towarzystwie rówieśników sprzyja uleganiu różnego rodzaju pokusom – imprezowemu stylowi życia, życiu ponad stan, piciu alkoholu, próbowaniu narkotyków itp. Młody człowiek w tym wieku może przedkładać dobrą zabawę ponad sen, racjonalne odżywianie się i terminowe wywiązywanie się ze zobowiązań, czy to na uczelni, czy w pracy.

Tak więc okres ten jest niezwykle trudnym doświadczeniem dla młodych ludzi, pozostawiającym ich często z doświadczeniem porażki i rozwojowego niepowodzenia. To czas, kiedy nastolatek czuje, że powinien być wystarczająco dorosły, aby się zmierzyć z dorosłym życiem, ale ciągle „nawala”. Próba wejścia w dorosłość, zamiast spodziewanego sukcesu, może skutkować pojawieniem się zwątpienia w siebie, obaw przed przyszłością, lękiem przed dokonaniem złych wyborów i przyjęciem ich konsekwencji. Nastolatek ma wrażenie, że wszystkim innym krok w dorosłość się udaje, a on sam czuje się nieporadny, nieskuteczny i zniechęcony. Może mieć poczucie, że „utknął”. Zwątpienie w siebie i chęć zatrzymania się w drodze ku dorosłości są normalnymi przeżyciami w tym okresie. Młodzi ludzie często mają wówczas potrzebę chwilowego powrotu do domu rodzinnego – początkowo, aby się tam zaszyć i nie konfrontować się z wymagającym światem, a później, aby zobaczyć, że „wyrośli” już z nastoletniego pokoju.

W efekcie tych przemian młody człowiek dysponuje już w miarę stabilnym i opartym na realnych doświadczeniach wyobrażeniem tego, kim chce być – osobistą wizją dorosłości.

Zmiany w relacjach z rodzicami i rówieśnikami

Późna adolescencja obfituje w nowe i ekscytujące doświadczenia, ale wiąże się też z przeżywaniem szeregu utrat. Koniec szkoły często wiąże się z rozstaniem z gronem znajomych i specyficznym, jednolitym środowiskiem rówieśników. Najstarsi uczniowie, „rządzący” szkołą, utracą swoją uprzywilejowaną pozycję – ponownie staną się „pierwszakami”, „nowicjuszami” na uczelni i w pracy, a ich kompetencje będą oceniane i podważane.

Koniec szkoły oznacza też zmianę dotyczącą relacji – jakkolwiek przyjaciele z dzieciństwa zazwyczaj pozostają w kręgu bliskich osób, to stopniowo rozpadają i rozluźniają się relacje ze znajomymi ze szkoły. Początkowo częste spotkania tracą siłę rozpędu i nastolatek musi skonfrontować się z faktem, że ze wcześniej uwielbianą paczką coraz mniej go łączy. Z drugiej strony większą ciekawość budzą nowo poznawane osoby, a sposób doboru nowych znajomych bardziej zależy od posiadania wspólnych zainteresowań czy dążeń, a nie od częstego kontaktu, jak to miało miejsce w szkole.

Rodzice również zaczynają wymagać od nastolatka więcej odpowiedzialności i podejmowania dorosłych decyzji. Końcówka adolescencji jest dla nich również trudnym doświadczeniem. Przestają organizować życie nastolatka – nie są w stanie go już nadzorować i dyscyplinować. Przyjmują rolę bardziej mentorów – bardzo bliskich i obdarzanych zaufaniem dorosłych, którzy mogą służyć radą i wsparciem w trudnych sytuacjach. W kryzysowym dla nastolatków końcu adolescencji mogą wspierać nadwyrężoną zderzeniem z rzeczywistością samoocenę. To czas, w którym wzajemne relacje ulegają znacznej poprawie, a dzieci są w stanie docenić doświadczenie i wartości rodziców.

Nastolatek, który opuszcza dom rodzinny potrzebuje czasu, aby poradzić sobie z samotnością i tęsknotą oraz dokonać przeformułowania realnych postaci rodziców, z którymi mógł być w konflikcie przez kilka lat okresu dorastania, w uwewnętrznione postacie rodzicielskie, które wspierają i dodają odwagi do zmierzenia się z dorosłością.

Tworzenie bliskich związków

Zdolność do tworzenia bliskich, intymnych związków jest uważana za jeden z wyznaczników dojrzałości i rozwija się stopniowo przez cały okres adolescencji. Na jej początkowym etapie umawianie się na randki jawi się jako wyznacznik dorosłości, do której tak bardzo dążą nastolatki. Pierwsze próby randkowania wykraczającego poza wcześniejsze „związki klasowe” budzą w nastolatkach wiele emocji – od pełnych ekscytacji oczekiwań po zakłopotanie, poczucie niezręczności czy lęk przed ośmieszeniem się. Z tego powodu początkowo spotykanie się w większej grupie rówieśników jest łatwiejsze niż randki sam na sam. Jednak w przeciwieństwie do okresu średniej adolescencji, w którym pierwsze związki charakteryzują się dużą niestałością, ogromnym zaabsorbowaniem i równie silną idealizacją, późny nastolatek zazwyczaj doświadcza pierwszej prawdziwej miłości.

To właśnie w tym okresie nastolatek potrafi spojrzeć na siebie i na drugą osobę jako na istoty zdolne do romantycznej miłości i zaangażowania. Zjawisko zakochania jest uniwersalne w tym wieku, a doświadczenie miłości to również doświadczenie poczucia bezpieczeństwa i przeżywanej wcześniej tylko w dziecięcych kontaktach z rodzicami bliskości, intymności, zaufania, poczucia bycia docenionym i wybranym ze względu na własne, unikalne cechy. Pierwszy raz nastolatek doświadcza poczucia jedności i wyjątkowości w parze. Pierwsza miłość to także bodziec do rozwoju – na poziomie psychicznym wzrasta u nastolatka zdolność do przyjmowania perspektywy drugiej osoby, rozumienia jej potrzeb i ograniczeń, powoli może on rezygnować z postawy egocentrycznej. Jest to również często czas pierwszych doświadczeń seksualnych. Dzielenie intymności z drugą osobą wspomaga integrację siebie jako osoby posiadającej płeć, seksualnej, zdolnej do dawania przyjemności, pożądanej i kompletnej. I wreszcie jest to także okres przeżywania dramatycznych z punktu widzenia nastolatka rozstań, kiedy obdarzona tak ogromnym zaufaniem bliska osoba zawodzi. Umiejętność poradzenia sobie i odbudowania poczucia własnej wartości po utracie miłości jest również dużym osiągnięciem okresu późnej adolescencji.

Tożsamość i osobisty system wartości

Okres późnej adolescencji to czas stabilizacji poczucia własnej tożsamości. Nastolatek integruje się wewnętrznie, buduje stopniowo własną filozofię życiową – jego przekonania, wiara, indywidualnie rozumiane wartości oraz dążenia stają się bardziej spójne i przekładają się na podejmowane decyzje i zachowania. W ramy poczucia siebie jako zintegrowanej jednostki włączone są również identyfikacja z nowym, dorosłym ciałem oraz pozytywna identyfikacja seksualna.
Nastolatek rozwija umiejętność bardziej złożonego rozumienia motywów i zachowań innych ludzi, w znacząco większym stopniu jest w stanie uwzględnić ich perspektywę czy zaakceptować odmienne od własnych wartości i przekonania. Uwalnia się też spod wpływu dominującej wcześniej grupy rówieśniczej – podejmuje własne decyzje i kształtuje swoje poglądy w bardziej niezależny sposób. Nastolatek uczy się stopniowo funkcjonowania w nowych rolach społecznych, jego uwaga jest skierowana w stronę przyszłych zadań – rozwoju zawodowego i rozwoju satysfakcjonujących relacji.