Dojrzewanie a zachowania ryzykowne

Dojrzewanie to czas, w którym można obserwować nasilenie zachowań ryzykownych młodzieży, takich jak eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi, w tym z alkoholem, palenie papierosów, nadmierne używanie mediów elektronicznych, zachowania agresywne itp. I choć wielu dorosłych słusznie niepokoi się tym, co dzieje się z ich nastoletnim dzieckiem, warto pamiętać, że zachowania ryzykowne młodzieży mają charakter normatywny – ich wystąpienie nie jest niczym niezwykłym i w wielu przypadkach przemija wraz z wiekiem. Dzieje się tak z wielu powodów związanych z prawidłowościami rozwoju fizycznego, psychicznego oraz społecznego dorastających chłopców i dziewcząt. Znając te prawidłowoście, możemy w większym stopniu rozumieć zachowania nastolatka i podejmować działania ochronne, minimalizujące ryzyko wystąpienia problemów lub utrwalenia.

Zachowania ryzykowne – perspektywa psychologiczna

W ujęciu psychologicznym, zachowania ryzykowne w okresie dojrzewania łączą się z procesem stawania się odrębną i autonomiczną osobą. Zależność nastolatka od rodziców w połączeniu z coraz silniejszą potrzebą niezależności nasilają w młodym człowieku swego rodzaju napięcie emocjonalne. Napięcie to bywa redukowane przez adolescentów poprzez wyrażanie własnej indywidualności czy odmienności w sferach, w których dorośli mają ograniczone możliwości narzucania młodym ludziom swoich wyborów. Przykładem jest tu muzyka, ubiór, sposób spędzania wolnego czasu. Jednym z bardziej wyrazistych sposobów zaznaczania swojej niezależności oraz sprzeciwu wobec norm i zasad narzucanych przez dorosłych jest podejmowanie zachowań ryzykownych, takich jak picie alkoholu lub używanie innych substancji psychoaktywnych.

Zachowania ryzykowne – perspektywa rozwojowa

W ujęciu rozwojowym podejmowanie zachowań ryzykownych w adolescencji jest biologicznie uwarunkowanym zjawiskiem, zgodnym z przebiegiem procesów rozwojowych. Z jednej strony, w wieku 15 lat w pełni rozwinięta jest już umiejętność logicznego myślenia. Z drugiej strony, funkcje poznawcze, takie jak planowanie, przewidywanie konsekwencji zachowań i kontrolowanie impulsów osiągają pełną dojrzałość dopiero w okresie wczesnej dorosłości.

Młodzi ludzie a alkohol

Jednym z częstych zachowań ryzykownych podejmowanych przez nastolatki jest sięganie po substancje, które oddziałują na emocje, postrzeganie, myśli oraz ocenę rzeczywistości – czyli substancje psychoaktywne. Jedną z takich substancji jest alkohol, który jest najpowszechniej używanym przez młodzież środkiem psychoaktywnym. Sięgają po nią już dzieci 10–11-letnie. Wraz z upływem lat, coraz więcej chłopców i dziewcząt dołącza do grupy osób, która ma za sobą inicjację alkoholową. W grupie 17–18-latków zdecydowana większość młodych ludzi (ponad 90%) potwierdza w badaniach, że piła już w swoim życiu alkohol. Jednocześnie alkohol jest istotnym zagrożeniem dla zdrowia, życia i prawidłowego rozwoju młodych ludzi. Warto więc, by dorośli byli przygotowani do rozmów z młodzieżą na temat konsekwencji sięgania po alkohol.

Źródłem informacji o rozpowszechnieniu alkoholu i innych substancji psychoaktywnych wśród dzieci i nastolatków są m.in. projekty badawcze: Health Behaviour in School-Aged Children, A WHO Cross-National Study (HBSC), The European School Survey Project on Alcohol and Drugs (ESPAD), Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) (prowadzące badania na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii) oraz warszawskie badania mokotowskie.

• HBSC
• ESPAD
• CBOS
• Badania mokotowskie

Pierwsze kontakty z alkoholem

Wyniki badań HBSC wskazują, że średni wiek inicjacji alkoholowej wynosi obecnie około 13 lat, zaś średni wiek, w którym młodzież upija się po raz pierwszy to 14 lat. Po alkohol sięgają już dzieci uczęszczające do klas IV i V szkół podstawowych. W 2014 roku aż 25% 11-letnich chłopców oraz 14% 11-letnich dziewczynek przyznało się do próbowania alkoholu. Im młodzież jest starsza, tym więcej chłopców i dziewcząt ma za sobą próby picia alkoholu. Wśród 13-latków sięganie po alkohol potwierdziło już 39% chłopców i tyle samo dziewcząt. W przypadku młodzieży 15-letniej większość z nich miała już za sobą doświadczenia z alkoholem (70% badanych). Nieco wyższe wyniki uzyskano w 2015 roku w projekcie ESPAD, w którym stwierdzono, że 84% 15-letnich chłopców oraz 83% 15-letnich dziewcząt piło alkohol kiedykolwiek w życiu. W grupie 17-18-latków zdecydowana większość młodych ludzi (ponad 90%) piła w swoim życiu alkohol.

Upijanie się

Choć każde użycie alkoholu przez młodego człowieka jest ryzykowne z perspektywy jego rozwoju, zdrowia i życia, bardziej niepokojące są dane dotyczące upijania się przez nastolatków – upijają się już bowiem 11-letnie dzieci. Według danych z badań HBSC 2,4% 11-letnich chłopców nadużyło alkoholu co najmniej 2 razy w życiu, w przypadku dziewcząt był to niewielki odsetek – mianowicie 1%. Im młodzież jest starsza, tym wyższe odsetki respondentów przyznających się do doświadczeń z nadmiernym spożyciem alkoholu. W projekcie HBSC upicie się przynajmniej 2 razy w życiu potwierdziło 9% chłopców oraz 6,4% 13-letnich dziewcząt. Wśród 15-latków upijający się – zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, stanowili już ¼ badanych. Badania ESPAD z kolei pokazują, że gdy młodzież zbliża się do 18 roku życia, większość z nich (prawie 70% chłopców oraz 60% dziewcząt) przynajmniej raz wypiła aż tyle alkoholu, by się zataczać, bełkotać i nie pamiętać tego, co się wydarzyło.

Spadek rozpowszechnienia

Przytoczone dane wskazują, że picie alkoholu przez nastolatków stanowi poważny problem. Należy jednak podkreślić, że w ostatnich latach obserwowany jest spadek rozpowszechnienia picia alkoholu wśród młodzieży. Wskazują na to badania HBSC, ESPAD, a także lokalne badania mokotowskie. Wspomniane badania mają bardzo długą tradycję, pierwszy pomiar kontaktów 15-latków z substancjami psychoaktywnymi miał bowiem miejsce w 1984 roku. W badaniach mokotowskich przeprowadzonych w 1988 roku około 30% uczniów potwierdzało picie piwa, wina lub wódki w ostatnich 30 dniach przed badaniem. Warto zaznaczyć, że w przypadku młodzieży sięganie po alkohol przynajmniej raz w miesiącu traktowane jest jako częste używanie tej substancji. W roku 1992 odsetek często pijących wynosił już około 50% i pozostawał na tak wysokim poziomie do 2008 roku. Podobne obserwacje dotyczyły upijania się przez nastolatków. W ostatnich pomiarach w 2012 oraz 2016 stwierdzono natomiast znaczne ograniczenie kontaktów 15-letniej młodzieży z napojami alkoholowymi, wzrósł także (do około 40%) odsetek abstynentów, czyli nastolatków, którzy nigdy w życiu nie pili alkoholu. Choć upijanie się nadal dotyczy w znacznie większym stopniu chłopców niż dziewcząt, prowadzone w ostatnich latach badania wskazują, że pomiędzy chłopcami i dziewczętami zanikania różnica w zakresie częstotliwości używania alkoholu. Na przykład, w przytaczanych badaniach mokotowskich z 2016 roku nie odnotowano znaczących różnic pomiędzy chłopcami a dziewczętami w częstości sięgania po alkohol.

Spadek rozpowszechnienia picia alkoholu wśród młodzieży obserwowany jest również w innych krajach. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co jest przyczyną tego zjawiska. Jednym z możliwych wyjaśnień, o którym dyskutują badacze problemu jest rozwój nowoczesnych technologii. Spędzanie czasu w sieci internetowej przyczynia się do ograniczenia bezpośrednich kontaktów towarzyskich młodzieży, które sprzyjają z kolei piciu alkoholu.