Wczesna adolescencja: dążenie do niezależności

W ciągu kilku lat okresu dojrzewania młody człowiek przechodzi niezwykłą transformację/przemianę, zarówno pod względem wyglądu fizycznego, jak i organizacji psychicznej. W bardzo krótkim czasie z często spokojnego i stabilnego dziecka wyłania się kapryśny, impulsywny, kontestujący znane sobie normy i podatny na wpływy rówieśników nastolatek, po to, aby przebudować i zintegrować się na nowo – w młodego dorosłego. Temu wyjątkowemu okresowi w życiu towarzyszą obawy i lęki związane z niepewnością tego, jaki będzie efekt tej przemiany i jakich zadań nastolatek będzie się musiał podjąć tu 
i teraz oraz w przyszłości.

Pomiędzy jedenastym a czternastym rokiem życia wczesny nastolatek mierzy się z próbą zintegrowania z dotychczasowym obrazem siebie pojawiających się wręcz lawinowo zmian w obszarze jego cielesności. Zaakceptowanie ciała posiadającego kobiece lub męskie atrybuty oraz nauczenie się radzenia sobie z odmiennymi od dotychczas odczuwanych wrażeń płynących z ciała i towarzyszących im nieznanych dotąd emocji – to jedno z podstawowych zadań rozwojowych okresu wczesnej adolescencji.

Relacja ze sobą

Wczesnego nastolatka, choć nadal bardzo zależnego od rodziców, zaczyna pochłaniać świat relacji rówieśniczych, które stają się w tym okresie życia coraz bardziej złożone i różnorodne. Zmiany w grupie rówieśniczej obejmują tworzenie się małych, zamkniętych paczek, które powstają nagle i równie szybko się rozpadają, eskalujących konfliktów i nasilającej się presji rówieśników. Nastolatki z dużą uwagą obserwują się nawzajem. Zarówno poczucie bycia w centrum uwagi, bycia oglądanym i ocenianym przez wszystkich wokół, jak i rzeczywista uważność nastolatków na drobne nawet zmiany u nich samych i u kolegów/koleżanek jest pewnego rodzaju kontynuacją rozwojowego egocentryzmu – koncentrowania się na sobie. Świeżo nabyta i stale rozwijana zdolność do mentalizacji, czyli możliwości tworzenia pewnych teorii i refleksji na temat własnego i cudzego stanu umysłu, stwarza pole do specyficznego w tym wieku błędu wnioskowania. Nastolatki są często przekonane, że inni ludzie myślą o nich dokładnie to, co one same na swój własny temat i spędzają równie dużo czasu na analizowaniu cudzych błędów, co własnych. Rozszerzająca się samoświadomość sprawia, że w ich wyobrażeniu stale są wystawieni na czujne i krytyczne wobec ich zachowania oceny ze strony innych. Stąd też wynika powszechna w tym wieku obawa o bycie „innym”, „odmiennym” oraz paradoks polegający na tym, że nastolatek z jednej strony ze wszystkich sił dąży do niezależności i wyróżnienia się, z drugiej zaś upodabnia się we wszystkich aspektach do swoich kolegów i koleżanek.

Relacje z rodzicami

Nastolatki na tym etapie coraz bardziej niechętnie angażują się we wcześniej lubiane i dzielone z rodzicami aktywności. Dotychczasowa fizyczna bliskość z rodzicami zaczyna być coraz bardziej „niezręczna” i budzi obawy przed powrotem do zależności od nich. Młodzi ludzie zaczynają domagać się coraz większej niezależności i kontroli nad własnym życiem, co najczęściej znajduje swoją manifestację w obszarze wyglądu (np. fryzura, makijaż, ubiór) i coraz większej potrzebie prywatności (np. sekrety). We wczesnej adolescencji nasila się krytycyzm w stosunku do rodziców, który osiąga swój szczyt mniej więcej w wieku piętnastu lat. Rodzice przeżywani są jako rozczarowujący i nieadekwatni. Tracą zatem dotychczasową funkcję autorytetu. Konflikty z rodzicami są odbiciem konfliktu wewnętrznego, jaki przeżywa wczesny nastolatek. Nie znaczy to oczywiście, że rodzice przestają mieć dla nastolatka znaczenie. Pozytywna i wspierająca relacja z rodzicami znacznie zwiększa kompetencje nastolatka w sytuacjach społecznych i wpływa na to, jak kształtuje on swoje relacje z rówieśnikami. Rodzice oraz ich zasady i normy są potrzebne dziecku – to przeciwko nim można się buntować i uczyć się je negocjować. Konsekwentne używanie przez rodziców realnych, konkretnych metod nadzoru nad dzieckiem, jak np. wyznaczanie godziny powrotu do domu, czy „szlaban” na wyjścia lub rozrywki w przypadku łamania ustalonych zasad, są dla nastolatka bardziej konstruktywne niż tak zwana kontrola psychologiczna – wywoływanie przez rodziców poczucia winy, straszenie konsekwencjami, wycofywanie się z relacji itp. Tego typu kontrola psychologiczna w okresie wczesnej adolescencji może nasilać reakcje emocjonalne u nastolatka lub angażowanie się w zachowania ryzykowne.

Relacje z rodzeństwem

We wczesnej adolescencji zazwyczaj zmieniają się też więzi pomiędzy nastolatkiem a jego rodzeństwem. Młodzi adolescenci często nie wydają się być zainteresowani utrzymaniem dobrej relacji z młodszym bratem/siostrą. Niedopuszczane do tajemnic dojrzewania, młodsze dzieci nierzadko stają się „ciekawskie” i przekazują informacje o starszym bracie/siostrze rodzicom, co dodatkowo konfliktuje rodzeństwo. Pod koniec okresu dojrzewania, szczególnie jeśli w dzieciństwie rodzeństwo było zżyte, powracają jednak dobre i bliskie relacje między dziećmi. Z kolei wczesny nastolatek mający starsze rodzeństwo nierzadko wiernie naśladuje brata lub siostrę i stara się pozyskać jego/jej akceptację. Jeśli jego starsze rodzeństwo przeżywało silny bunt wobec rodziców, często zdarza się, że młody człowiek angażuje się w konflikt z rodzicami z jeszcze większą siłą.

Zachowania ryzykowne

Wielu wczesnych nastolatków zaczyna angażować się w różnego rodzaju zachowania ryzykowne. Wynika to z ich rozwojowego ukierunkowania na działanie i poznawanie nowości, próby odrzucenia norm i zakazów rodzicielskich oraz przeciwstawienia się własnym, nieświadomym lękom przed powrotem do bycia małym, zależnym i ograniczonym kontrolą rodzicielską dzieckiem. Duże znaczenie odgrywa też presja rówieśnicza i podejmowanie przez młodych konformistycznych zachowań w obawie przez odrzuceniem i naznaczeniem przez rówieśników. W okresie wczesnej adolescencji spory odsetek nastolatków ma pierwszy kontakt z alkoholem i substancjami psychoaktywnymi. Ekscytacja i lęki związane z dojrzewaniem, zaabsorbowanie życiem grupy rówieśniczej i silna potrzeba upodobnienia się może również nasilać u niektórych młodych ludzi zachowania o charakterze agresywnym i przemocowym. Zachowania takie jak popisywanie się, potrzeba bycia w ciągłym kontakcie z rówieśnikami, idealizowanie i identyfikowanie się z różnych względów atrakcyjnymi dla siebie postaciami, czyli tzw. przywieranie do nowych obiektów miłości (np. idoli, popularnych kolegów/koleżanek), naruszanie prywatności są typowe dla tego okresu rozwoju.

Rebelianckie zachowania są bardzo atrakcyjne dla nastolatków. Ekscytacja związana 
z łamaniem wcześniej nienaruszanych rodzicielskich zakazów, zachwyt skandalizującymi idolami i seksualnymi prowokacjami, podziw dla buntowniczych rówieśników dobrze oddają to, jak silna i ważna jest w tym okresie potrzeba niezależności, dystansowania się od norm pokolenia rodziców i przejmowania kontroli nad sobą, szczególnie dla tych nastolatków, które same nie potrafią pozwolić sobie na eksperymenty.

W okresie wczesnej adolescencji nastolatki częściej również niż na pozostałych etapach rozwoju narażone są na doświadczenie różnych form agresywnych zachowań: agresji fizycznej (częściej używanej przez chłopców, np. popychanie, szturchanie) oraz agresji relacyjnej (częściej używanej przez dziewczęta, np. dokuczania, wyśmiewania, wykluczania)