Zachowania ryzykowne wśród młodzieży przewlekle chorej

Myśląc o nastolatkach podejmujących zachowania ryzykowne raczej nie bierzemy pod uwagę, że jest to też młodzież, która przewlekle choruje. Tę grupę postrzegamy w kontekście złej kondycji zdrowotnej, ograniczeń, cierpienia. Nie znaczy to jednak, że przewlekle chorzy adolescenci nie podlegają procesom typowym dla wieku dorastania. Coraz więcej badań wskazuje, że mogą oni być co najmniej tak samo narażeni na zachowania ryzykowne, jak młodzież zdrowa. O ile pojedyncze przypadki zachowania ryzykownego są częścią procesu dorastania i mieszczą się w tzw. normie rozwojowej, o tyle zdarza się, że jedno zachowanie ryzykowne zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się kolejnych. I tak np. picie alkoholu może zwiększać ryzyko podejmowania przedwczesnej aktywności seksualnej, brania narkotyków czy angażowania się młodego człowieka w zachowania przestępcze. Dotyczy to, jak się okazuje, również młodzieży przewlekle chorującej.

Choroba przewlekła

Choroba przewlekła zaburza porządek życia dziecka i jego rodziny. Poradzenie sobie z nową rzeczywistością wymaga od wszystkich czasu i mierzenia się z wieloma trudnymi emocjami, takimi jak lęk, gniew czy żal. Pogłębiają je występujący ból fizyczny, ograniczenia związane z chorobą, czasami zmiany w wyglądzie, które są następstwem samej choroby lub farmakoterapii. Przewlekła choroba może także zakłócać wykonywanie codziennych czynności, obniżać odporność fizyczną i psychiczną, powodować większą męczliwość, trudności w poruszaniu się, oddychaniu, w koncentracji uwagi [1]. Niesie za sobą bardzo duże straty społeczne. Nieobecności w szkole wynikające z zaostrzenia choroby, hospitalizacji sprawiają, że dziecko wyrywkowo bierze udział w życiu klasy, omijają je ważne wydarzenia klasowe, wycieczki. Życie z chorobą przewlekłą może w efekcie prowadzić do osamotnienia, utraty perspektyw na przyszłość, pogorszenia samooceny, spadku motywacji do działania [2]. Ograniczony kontakt z rówieśnikami utrudnia jednocześnie chorym budowanie trwałych relacji z rówieśnikami w swoim środowisku, a tym samym rozwijanie umiejętności psychospołecznych i dostosowanie się do panujących w grupie norm czy zasad.

Choroba przewlekła jest zatem nie tylko samodzielnym czynnikiem ryzyka zachowań ryzykownych, ale pociąga za sobą kolejne, związane z poczuciem wyalienowania w swoim środowisku, złym samopoczuciem psychicznym oraz pogorszeniem myślenia o sobie. Badania potwierdzają, że młodzież z chorobą przewlekłą gorzej niż zdrowi rówieśnicy odnajduje się w środowisku szkolnym: ma mniejsze poczucie przynależności do szkoły, gorzej ocenia swoje relacje z rówieśnikami i nauczycielami oraz wsparcie z ich strony. Doświadcza więcej niepowodzeń szkolnych, problemów w nauce, co zwiększa wśród chorujących przewlekle nasilenie stresu szkolnego [3].

Wybrane dane na temat zachowań ryzykownych

Badania na temat zjawiska podejmowania zachowań ryzykownych wśród młodzieży przewlekle chorej są niejednoznaczne. Coraz więcej badań potwierdza jednak, że młodzież chorująca przewlekle jest równie lub bardziej podatna od młodzieży zdrowej na zachowania ryzykowne, dotyczy to m.in. używania substancji psychoaktywnych [4]. Podkreślenia wymaga fakt, że należą do tego zachowania, które mogą zaostrzać objawy choroby i negatywnie wpływać na proces leczenia. Dotychczas udokumentowano np. zjawisko częstszego paleniu papierosów wśród nastolatków z astmą albo częstsze niż wśród ich zdrowych rówieśników używanie substancji psychoaktywnych przez nastolatków z chorobami psychicznymi [5]. Badania wśród uczniów nastoletnich chorujących na cukrzycę insulinozależną, astmę, mukowiscydozę, nowotwory wskazują na znaczne wskaźniki palenia tytoniu, używania alkoholu i narkotyków [6]. Przewlekle chore nastolatki mogą podejmować również ryzykowne kontakty seksualne: współżycie bez zabezpieczenia [7]. Niektóre badania dowodzą, że młodzież przewlekle chora może być nawet bardziej skłonna do stosowania przemocy czy innych antyspołecznych zachowań. W porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami okazała się bardziej skłonna do podejmowania kilku (trzech lub więcej) zachowań ryzykownych [8].

Do innych zachowań ryzykownych rejestrowanych wśród młodzieży przewlekle chorej należą niewystarczająca aktywność fizyczna, złe nawyki żywieniowe [9].

Dlaczego młodzież chora podejmuje zachowania ryzykowne?

Chorujący młodzi ludzie mogą odczuwać silniejszą potrzebę akceptacji przez zdrowych rówieśników i łatwiej, w efekcie, ulegać zachowaniom, które mają potwierdzać ich „normalność”. Podobnie jak w przypadku zdrowej młodzieży, zachowania ryzykowne mogą być dla chorujących nastolatków formą potwierdzania swoich możliwości, tożsamości, identyfikacji z grupą, a także być dla niego sposobem na poradzenie sobie z napięciem czy innymi przykrymi emocjami. Podjęcie zachowań ryzykownych może pełnić w ich życiu rolę odreagowania bólu psychicznego i zanegowania swoich ograniczeń wynikających z choroby czy procesu leczenia.

Wnioski

Choroba przewlekła nie chroni młodych ludzi przed podejmowaniem zachowań ryzykownych, wręcz przeciwnie, niesie za sobą dodatkowe ryzyko angażowania się w destrukcyjne zachowania, a tym samym narażania swojego zdrowia. Jest to o tyle niebezpieczne, że przeciwdziałając procesowi leczenia może zwiększać ryzyko ponoszenia przez tę grupę młodzieży szkód zdrowotnych i społecznych. Wyniki badań dowodzą, że potrzebne są działania profilaktyczne i psychoedukacyjne kierowane do chorującej młodzieży, rodziców/opiekunów, lekarzy, nauczycieli, które pozwolą bardziej uwrażliwić młodego człowieka i jego otoczenie na ten problem. Chroniące jest również podejmowanie działań przeciwdziałających wykluczeniu przewlekle chorujących nastolatków począwszy od grupy rówieśniczej po udział w programach profilaktycznych realizowanych w szkołach. Chorujący uczniowie ze względu na hospitalizacje, pogorszenie stanu zdrowia, osłabienie układu odpornościowego zazwyczaj są dużo częściej nieobecni w szkole niż zdrowi rówieśnicy. Często korzystają z możliwości nauczania indywidualnego. Niestety zwiększa to prawdopodobieństwo omijania przez nich zajęć profilaktycznych, które w świetle wyników badań, są bardzo wskazane.