Czynniki ryzyka

Czynniki ryzyka to właściwości indywidualne nastolatka lub cechy jego środowiska społecznego, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia istotnych problemów zdrowia psychicznego, w tym zachowań ryzykownych oraz sprzyjają większemu nasileniu i utrzymywaniu się tych problemów.

---

Indywidualne czynniki ryzyka:

Temperament

To, czy temperament dziecka może stać się czynnikiem ryzyka, można zaobserwować nierzadko już w okresie niemowlęcym i we wczesnym dzieciństwie. Przejawem „trudnego” temperamentu (a raczej temperamentu, który utrudnia dziecku prawidłowe funkcjonowanie) jest nadmierna aktywność i pobudzenie, impulsywność, skłonność do demonstrowania agresji i złości oraz płaczliwość i mała podatność na uspokajanie. Jednym z przejawów temperamentu jest również zapotrzebowanie na stymulację. Potrzeba silnych wrażeń może w okresie nastoletnim nasilać się w związku dokonującymi się zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. To z kolei może wzmacniać skłonność młodego człowieka do podejmowania zachowań ryzykownych.

Jeśli dziecko o „trudnym” temperamencie spotyka się w przeważającej mierze z negatywnymi reakcjami otoczenia, takimi jak np. krzyk, częste, nadmierne karanie i pouczanie, może to prowadzić do nasilenia niepożądanych zachowań. Wraz z dorastaniem, w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym, gdy dziecko ma coraz więcej kontaktów z rówieśnikami, skłonność do zachowań agresywnych może stać się przyczyną odrzucenia dziecka przez rówieśników. W okresie nastoletnim doświadczenie odrzucenia przez rówieśników zwiększa ryzyko poszukiwania towarzystwa i akceptacji wśród młodzieży nieprzystosowanej społecznie.

Deficyty poznawcze

Istotnym indywidualnym czynnikiem ryzyka są takie problemy, jak niski poziom inteligencji oraz deficyty poznawcze: trudności ze skupieniem uwagi, zapamiętywaniem, odbieraniem i przetwarzaniem informacji płynących z otoczenia czy ogólnie myśleniem. Tego rodzaju trudności leżą zazwyczaj u podłoża niepowodzeń w nauce. Dzieci, które mają ograniczone szanse odniesienia sukcesów w szkole są podatne na rozwój zachowań ryzykownych w przyszłości. Ryzyko jest szczególnie duże, jeśli rodzice zaniedbują dziecko i nie pomagają mu w radzeniu sobie z wyzwaniami edukacyjnymi.

Pozytywne oczekiwania odnośnie skutków działania substancji psychoaktywnych

Z licznych badań wiadomo, że pozytywne oczekiwania młodych ludzi dotyczące efektów, jakie mogą przynieść rozmaite substancje psychoaktywne, sprzyja ich używaniu. Jeśli nastolatek jest przekonany, że alkohol pomoże mu pokonać nieśmiałość w sytuacjach towarzyskich lub pozwoli zapomnieć o porażkach i trudnych emocjach, prawdopodobnie sięgnie po alkohol przy nadarzającej się okazji.

Wczesna inicjacja w używaniu substancji psychoaktywnych

Ważnym indywidualnym czynnikiem ryzyka jest wczesne sięganie po substancje psychoaktywne. Im wcześniej nastolatek zaczyna pić alkohol, palić papierosy, brać narkotyki, tym większe ryzyko rozwoju problemów z substancjami psychoaktywnymi. Badania wskazują bowiem, że wczesny wiek inicjacji sprzyja późniejszemu uzależnieniu od substancji psychoaktywnych.

Wczesne przejawy innych zachowań problemowych

Podobnie, jak w przypadku inicjacji w używaniu substancji psychoaktywnych, wczesne wystąpienie zachowań problemowych, takich jak: problemy z zachowaniem w szkole, notoryczne łamanie zasad, przemoc i agresja wobec rówieśników, sprzyja nasileniu tych problemów w przyszłości. Jedną z przyczyn jest to, że tego rodzaju zachowania powodują negatywne reakcje ze strony otoczenia, co prowadzi do nasilenia błędnego koła problemów.

Czynniki ryzyka związane z rodziną:

Uzależniania i inne problemy zdrowia w rodzinie

Rodzice są dla dzieci najważniejszymi modelami zachowań. Ojcowie czy matki nadużywające substancji psychoaktywnych, zapewne w wielu wypadkach, wbrew własnym intencjom, uczą swoje dzieci sięgania po alkohol, papierosy czy narkotyki. Ponadto, uzależnienie rodziców od alkoholu lub innych substancji zwiększa biologiczna podatność dziecka na rozwój takich problemów. Warto również wspomnieć, że używanie substancji psychoaktywnych przez matkę w trakcie ciąży może prowadzić do bardzo poważnych zaburzeń rozwoju dziecka. Badania wskazują także, iż istotnym czynnikiem ryzyka są problemy zdrowia somatycznego i psychicznego rodziców. Rodzicom borykającym się z takimi problemami trudno jest bowiem sprawować adekwatną opiekę nad dziećmi, co może utrudniać tworzenie stabilnych więzi rodzinnych.

Chłód emocjonalny w rodzinie, brak wsparcia rodziców

Bardzo silnym czynnikiem ryzyka jest brak miłości rodziców. Zaniedbywanie dziecka, nadmierny krytycyzm, odrzucanie go czy wręcz okazywanie wobec niego wrogości prowadzi do zaburzeń w budowaniu więzi pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Osamotnione dziecko może szukać „pocieszenia” lub rozładowywać trudne emocje poprzez zachowania ryzykowne.

Konflikty i przemoc w rodzinie

Włączanie dziecka w konflikty rodziców (na przykład związane z rozwodem) oraz wyrządzanie mu krzywdy poprzez stosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej bardzo nasila ryzyko niepożądanych zachowań u dzieci i nastolatków. Szczególnie trauma związana z doświadczeniem przez dziecko przemocy jest udokumentowanym w wielu badaniach silnym czynnikiem ryzyka rozwoju problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych oraz innych zaburzeń zdrowia psychicznego.

Nieprawidłowe praktyki wychowawcze rodziców

Niedostateczne umiejętności wychowawcze, w szczególności brak spójności i konsekwencji w postępowaniu rodziców, brak umiejętności rozwiązywania konfliktów w relacjach z dzieckiem oraz niedostateczne monitorowanie zachowania dziecka (na przykład, brak nadzoru, gdzie i z kim młody człowiek spędza czas) są jednym z czynników potęgujących ryzyko wystąpienia zachowań ryzykownych u dzieci i młodzieży.

Zachowania problemowe oraz sięganie po substancje psychoaktywne przez starsze rodzeństwo

Podobnie jak rodzice, również starsze rodzeństwo stanowi dla dorastających ważny wzór do naśladowania. Jeśli starszy brat lub siostra sięga po substancje psychoaktywne lub podejmuje inne zachowania ryzykowne, może to stanowić dla nastolatka sygnał, że takie postępowanie jest normą, a co więcej – nie spotka się z negatywną reakcją rodziców.

Czynniki ryzyka związane ze szkołą:

Brak jasno określonych zasad oraz konsekwencji ich łamania

Czynnikiem ryzyka w środowisku szkolnym są nie dość jasno określone zasady dotyczące pożądanych zachowań uczniów na terenie szkoły. Brak jasnych zasad może sugerować młodym ludziom, że dorośli nie podejmą reakcji w przypadku zachowań ryzykownych, takich jak picie alkoholu, przemoc rówieśnicza itp.

Niekorzystny klimat społeczny szkoły

Klimat szkoły tworzą sprzyjające bezpieczeństwu zasady i normy szkolne oraz konsekwentne ich przestrzeganie, wsparcie nauczycieli, pozytywne relacje z rówieśnikami oraz pomiędzy uczniami i nauczycielami, a także zaangażowanie rodziców w życie szkoły. Wsparcie ze strony nauczycieli odnosi się zarówno do procesu edukacji i wychowania oraz zapewniania uczniom bezpieczeństwa. Polega ono, miedzy innymi, na tworzeniu warunków i okazji do rozwijania kluczowych kompetencji, osiągania sukcesów w nauce oraz nagradzaniu ich, a także docenianiu samodzielnego myślenia i zaangażowania uczniów. Niekorzystny klimat, stanowi istotny czynnik ryzyka, nasilający nie tylko ryzyko zachowań niepożądanych zachowań uczniów, ale również złego samopoczucia psychicznego nauczycieli.

Postawy personelu szkoły wobec używania substancji psychoaktywnych oraz zachowań agresywnych

Podobnie jak rodzice i rodzeństwo, także nauczyciele i wychowawcy są dla dzieci i młodzieży ważnymi modelami postaw i zachowań. Ponadto, brak reakcji ze strony dorosłych stanowi czytelne przyzwolenie na sięganie przez uczniów po substancje psychoaktywne. W przypadku przemocy niedostrzeganie problemu i niepodejmowanie przez nauczycieli działań staje się dla sprawców sygnałem, że pozostaną bezkarni zaś dla uczniów nękanych, iż nie mogą liczyć na pomoc dorosłych.

Niepowodzenia szkolne

Niepowodzenia w nauce, których podłożem mogą być nie tylko deficyty poznawcze samych uczniów, ale również zaniedbania ze strony rodziców oraz brak wsparcia ze strony nauczycieli, często prowadzą do wytworzenia negatywnego stosunku młodych ludzi do szkoły. To z kolei sprzyja używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną.

Czynniki związane z rówieśnikami:

Spostrzeganie, że rówieśnicy akceptują używanie substancji psychoaktywnych

Czynniki rówieśnicze nabierają szczególnego znaczenia w okresie dorastania. Liczne prace badawcze wskazują, że w tym okresie bardzo silnym czynnikiem ryzyka jest przebywanie w towarzystwie młodzieży, która sięga po substancje psychoaktywne, popełnia wykroczenia i przestępstwa. Poczucie aprobaty ze strony grupy rówieśniczej może przyczyniać się do podejmowania ryzykownych zachowań w okresie dojrzewania. Z tym czynnikiem ryzyka wiąże się inny istotny czynnik, mianowicie przekonanie o znacznie większym niż w rzeczywistości rozpowszechnieniu tego typu zachowań. Przykładem podobnej sytuacji może być przekonanie, że większość nastolatków próbowała narkotyków.

Odrzucenie przez rówieśników

Czynnikiem ryzyka jest również doświadczenie odrzucenia przez rówieśników. Młodzi ludzie, którzy nie są akceptowani w grupie, mogą stać się obiektem przemocy rówieśniczej bądź sami zostają agresorami. Doświadczając osamotnienia i frustracji, są bardziej podatni na rozwój problemów zdrowia psychicznego i podejmowanie zachowań ryzykownych.

Czynniki związane ze środowiskiem lokalnym i miejscem zamieszkania:

Dezorganizacja życia społecznego

Istotnymi czynnikami ryzyka jest wysoki poziom zagrożenia przestępczością w środowisku lokalnym, a także ubóstwo i bezrobocie. Oznacza to, że dzieci i młodzież przebywają na co dzień w niezbyt bezpiecznym i często nieprzyjaznym sąsiedztwie, a ponadto, mają utrudniony dostęp do miejsc, w których mogą angażować się w konstruktywną i prospołeczną działalność (takich jak młodzieżowe kluby, wspólnoty, centra wolontariatu). Istotne znaczenie ma także dostępność substancji psychoaktywnych w środowisku oraz obecność dorosłych sięgających po alkohol, narkotyki.

Zachowaniom ryzykownym młodzieży sprzyja także brak nieformalnej kontroli sąsiedzkiej, która polega na reagowaniu w sytuacjach, gdy młodzi ludzie łamią zasady, np. używają substancji psychoaktywnych, wdają się w bojki itp.

Ekspozycji na negatywne przekazy płynące z popkultury i mediów

Internet, telewizja oraz inne media stanowią ważne źródło wiedzy o świecie. Z drugiej strony stanowią też źródło negatywnych wpływów. W środkach masowego przekazu, a także na ulicach, nastolatki spotykają się z reklamami alkoholu. W telewizji, Internecie, kinach mają dostęp do filmów, których treść jednoznacznie wskazuje, że agresja i przemoc są najlepszymi sposobami rozwiązywania problemów. Wreszcie, czynnikiem ryzyka mogą być negatywne wzory zachowań prezentowane przez tzw. celebrytów.