Rozwój dziecka w okresie przedszkolnym: rozwój emocjonalny i społeczny

Rozwój emocjonalny

Samopoczucie dziecka jest nadal silnie powiązane z jego stanem fizycznym. Dzieci nie zawsze rozróżniają bodźce pochodzące z ciała od tego, jak się czują, częste są trudności z identyfikowaniem uczucia głodu, które przejawia się w postaci drażliwości i złości. Zmęczenie, senność, czy głód powodują, że zdolność dziecka do radzenia sobie z frustracją gwałtownie się obniża. Z drugiej strony, trudne przeżycia emocjonalne bardzo często skutkują cielesnymi objawami: dziecko może doświadczać przewlekłego lęku lub smutku jako bólu brzuszka czy innej części ciała.

Próby zarządzania swoimi emocjami i ich ekspresją cechuje ograniczona skuteczność. Zdarza się, że silne emocje prowadzą do zachowań, które z punktu widzenia otoczenia wydają się trudne i niezrozumiałe: dziecko, które ponoć świetnie funkcjonuje w przedszkolu („grzeczne”, „wesołe”), wpada w istny szał lub histerię tuż po opuszczeniu placówki z rodzicem. Może to być związane z tym, że w przedszkolu dziecko nie potrafiło na bieżąco wyrażać emocji, starało się „trzymać fason”, a teraz, gdy czuje się bezpiecznie w obecności bliskich, może w końcu odreagować przeżycia z całego dnia.

Granica między własnymi przeżyciami, wyobraźnią a rzeczywistością jest coraz bardziej wyraźna, ale ciągle zdarza się, że nieuświadomione lęki dziecka związane z ważnymi krokami rozwojowymi (np. potrzebą separacji od rodzica) przejawiają się w na pozór nie związanymi z nimi wyobrażeniami, np. lęk przed byciem porwanym przez ducha może być wyrazem lęku separacyjnego związanego z rozstaniem z rodzicami na czas pobytu w przedszkolu.

Dziecko w wieku przedszkolnym dowiaduje się coraz więcej o świecie emocji, zarówno swoich, jak i innych ludzi. Uczy się odróżniać je rozpoznawać, nazywać i rozumieć ich przyczyny oraz wyrażać je w akceptowany przez dorosłych sposób. Jest to długi proces wymagający pomocy osób dorosłych, które będą potrafiły przyglądać się jego uczuciom z cierpliwością i akceptacją, zadać sobie niekiedy sporo trudno, by rozeznać się w sytuacji emocjonalnej dziecka i przekazać tą wiedzę dziecku w zrozumiały dla niego sposób.

Zadanie rodziców:

• Nazywaj emocje dziecka, swoje emocje, emocje, które przeżywają osoby w jego otoczeniu – dzięki temu nauczy się je rozpoznawać.
• Pokazuj związki przyczynowo-skutkowe między zdarzeniami a samopoczuciem.
• Pracuj nad swoimi emocjami: dziecko potrzebuje spokoju, ale i autentyczności. Pamiętaj, że każda emocja jest „dobra” (warta przeżywania, prawdziwa i potrzebna), „zły” może być sposób wyrażania jej.
• Ucz społecznie akceptowanych sposobów wyrażenia emocji (zwłaszcza złości) oraz zdrowych sposobów poprawiania sobie humoru (np. przytulanie się, a nie zakup nowej zabawki).

Rozwój społeczny:

Krąg osób znaczących w życiu dziecka poszerza się. Do tej pory najważniejszymi osobami w jego życiu byli rodzice i inne osoby z bliskiej rodziny – oni nie przestają być ważni, nadal stanowią podstawowe źródło miłości, wsparcia i bezpieczeństwa, ale pojawiają się też inne znaczące osoby: osoby sprawujące opiekę w przedszkolu, rówieśnicy. W relacjach z nimi dziecko poznaje normy społeczne, nabywa umiejętność nawiązywania kontaktu i współpracy, wzbogaca swoją wiedzę na temat różnych ról społecznych.

Bogatsze i bardziej zróżnicowane środowisko społeczne w parze z rozwojem poznawczym, przyczyniają się do stopniowego przezwyciężania dziecięcego egocentryzmu, który rzutuje także na relacje społeczne, a także na rozwój uczuć moralnych.

Młodsze przedszkolaki cechuje silna koncentracja na własnych uczuciach i pragnieniach oraz bardzo ograniczona świadomość, że inni ludzie mają inaczej, że to, co dla mnie przyjemne, dla innych może być przykre. Z wiekiem dziecko przedszkolne zaczyna budować bardziej złożone rozumienie dobra i zła. Za słuszne i właściwe przyjmuje zasady podawane przez dorosłe autorytety, a podczas oceny czynów bardziej zwraca uwagę na okoliczności zewnętrzne (fizyczne) niż towarzyszące mu intencje (tzw. heteronomia moralna). Dlatego trudno mu zrozumieć, że komuś, kto coś zniszczył lub sprawił niechcący komuś innemu ból należy wybaczyć. Motywatorem właściwego zachowania jest częściej lęk przed karą lub oczekiwanie na nagrodę niż troska o innych.

Dzięki różnorakim doświadczeniom społecznym dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę, że każdy człowiek może to samo zdarzenie odbierać nieco inaczej, chcieć czegoś innego lub lubić coś innego niż ono samo. To skutkuje zdolnością do empatii oraz zachowań altruistycznych, takich jak np. pocieszanie płaczącego kolegi. W miejsce koncentracji na własnych celach pojawia się zdolność do współdziałania, przede wszystkim w zabawie.

Mały człowiek dążący do tej pory do najszybszego zaspokojenia własnych pragnień w najprostszy możliwy sposób (tzw. działanie po linii najmniejszego oporu) rozwija coraz większą kontrolę nad emocjami i swoim zachowaniem. Potrafi dostosować się do oczekiwań dorosłych po to, by otrzymać upragnioną nagrodę („Jeżeli teraz będę rysował, tak jak każe pani, to po podwieczorku dostanę nagrodę”).

Wychowanie przedszkolne staje się ważnym wstępem do długiego i ważnego etapu edukacji szkolnej ze względu na naukę współdziałania i dostosowania się do zasad panujących w grupie.

Zadanie rodziców:

• Zachęcaj dziecko do „wchodzenia w cudze buty” i patrzenia na świat „z drugiej strony”, opowiadaj co mogą czuć ludzie, zwierzęta w różnych sytuacjach, a szczególnie w reakcji na jego /jej zachowania – to kształtuje empatię i tzw inteligencję emocjonalną.
• Jeśli dziecko z jakichś powodów nie może chodzić do przedszkola, zadbaj by miało kontakt z rówieśnikami.
• Zachęcaj dziecko do współdziałania w domu i uczestniczenia w różnych obowiązkach domowych.
• Grajcie w gry planszowe – to świetny trening przestrzegania zasad i radzenia sobie z niepowodzeniem.
• Ustalając zasady staraj się podać dziecku zrozumiałe dla niego uzasadnienie. W razie nieprzestrzegania:
  • uwzględniaj intencje dziecka i inne okoliczności łagodzące, np. jego złe samopoczucie,
  • gdy to możliwe staraj się opierać się na konsekwencjach, czyli naturalnych przykrych skutkach nieodpowiedniego zachowania: „Staś płacze i nie chce się z Tobą bawić, bo zabrałeś mu samochód.” oraz dążeniu do naprawienia szkody („Oddaj mu samochód i przeproś”), niż na karach (to arbitralna, nie związana bezpośrednio z zachowaniem przykrość: „Byłeś niemiły dla kolegi więc za karę nie obejrzysz bajki na dobranoc”).