Zachowania autodestrukcyjne

Na początku mogą przynieść ulgę, pomagać odciąć się od przykrych emocji, służyć chwilowemu zapomnieniu. Później, w konsekwencji, utrwalają nierozwiązane problemy, uniemożliwiają rozwijanie konstruktywnych strategii radzenia sobie z emocjami i potęgują depresyjny nastrój. Zachowania autodestrukcyjne – bo o nich mowa – są jednym ze sposobów, w jaki młody człowiek próbuje uporać się z cierpieniem, problemami i napięciem.

Rodzaje zachowań autodestrukcyjnych

Dojrzewanie to okres, w którym młodzi ludzie doświadczają gwałtownych i intensywnych zmian – w nich samych i ich otoczeniu. Poradzenie sobie z każdą z nich stanowi niemałe wyzwanie dla rozwijającej się psychiki nastolatka. Jeżeli młody człowiek nie nabył we wcześniejszym okresie odpowiednich kompetencji, aby radzić sobie z napięciem, stresem i trudnymi emocjami, wtedy w repertuarze jego zachowań może pojawić się autodestrukcja, czyli działania, które w bezpośredni lub pośredni sposób są niekorzystne dla jego zdrowia lub życia. Bezpośrednie działania autodestrukcyjne to forma fizycznego ataku na siebie. Wiążą się z mniej lub bardziej poważnymi uszkodzeniami ciała, a ich skutek jest natychmiastowy. Pośrednie zachowania autodestrukcyjne to takie, których negatywne efekty często uwidaczniają się dopiero po pewnym czasie. Szkodliwe konsekwencje zwiększają się wraz z wydłużeniem czasu trwania tych działań oraz wzrostem ich częstotliwości.

Większość form autodestrukcji (poza samobójstwami i wielkimi samouszkodzeniami) najczęściej pojawia się i występuje u nastolatków oraz młodych dorosłych. Wiek inicjacji przypada zazwyczaj na okres między 11. a 14. rokiem życia. Niestety niełatwo jest określić dokładną skalę tego zjawiska, ponieważ młodzież najczęściej ukrywa je przed dorosłymi. Co więcej, większość tego typu aktów nie wymaga interwencji medycznej i nie jest w żaden sposób odnotowywana w statystykach opieki zdrowotnej. Jednak na podstawie różnych badań i zestawień szacuje się, że tego typu zachowania może przejawiać od 11 do nawet 39% młodych ludzi (Wycisk, 2010).

Alkohol i autodestrukcja

Szkodliwe używanie oraz uzależnienie od alkoholu to zachowania, które – już same w sobie – należą do autodestrukcyjnych. Często przyczyniają się również do pojawienia się innych jej form lub doprowadzają do ich nasilania się, np. nastolatek spożywa alkohol, pod jego wpływem chodzi po krawędzi dachu albo nacina swoją skórę mocniej niż zamierzał, albo przyjmuje większą dawkę leków. Dzieje się tak, ponieważ substancje psychoaktywne (alkohol jest najbardziej dostępną z nich) upośledzają zdolność oceny sytuacji i kontroli własnych zachowań, powodując w ten sposób rozhamowanie i wzrost impulsywności.

Niestety w świadomości społecznej cały czas pokutuje mylne przekonanie, że działania podejmowane pod wpływem alkoholu „nie są tak naprawdę” – mówi i robi się wówczas rzeczy, których „w normalnych” okolicznościach by się nie zrobiło. To może skłaniać do ignorowania niepokojących sygnałów, np. gróźb samobójczych, wypowiedzianych przez osobę, która wypiła kilka piw. Trzeba pamiętać, że, skutki współwystępowania używania alkoholu i innych rodzajów autodestrukcyjności mogą być znacznie poważniejsze i często nieodwracalne.

Funkcje zachowań autodestrukcyjnych

Autodestrukcja może pojawić się jako wyizolowany problem. Częściej jednak występuje w połączeniu z innymi zaburzeniami (np. depresją, ADHD, anoreksją). Wielu dorosłych nie rozumiejąc przyczyn i funkcji zachowań autodestrukcyjnych, uznaje je za błahostkę, chwilową modę, szantaż, manipulację, wyraz „młodzieńczej głupoty”, buntu lub sposób na zwrócenie na siebie uwagi. Taki sposób myślenia pociąga za sobą poważne konsekwencje. Dorośli, którym towarzyszy np. przekonanie, że zachowania autodestrukcyjne wynikają ze złej woli młodego człowieka, próbują zazwyczaj poradzić sobie z nimi poprzez stosowanie restrykcji. Tymczasem atakowanie siebie jest poważnym problemem, który wymaga najczęściej profesjonalnej pomocy. Ważne więc, aby rozumieć psychologiczne funkcje tego typu działań.

Mądre wsparcie

Zachowania autodestrukcyjne u nastolatków wywołują bardzo silne reakcje u dorosłych. Dla części z nich tego typu sytuacje mogą wydawać się szokujące. Dominującą emocją towarzyszącą pojawieniu się tego typu zachowań jest zazwyczaj lęk. Silny lęk sprawia czasem, że dorośli mogą na początku próbować unikać problemu i go nie zauważać. Z drugiej strony strach o nastolatka i obawa przed zagrażającymi życiu i zdrowiu konsekwencjami zachowań autodestrukcyjnych powodują, że osoby z najbliższego otoczenia mogą dążyć do jak najszybszego rozwiązania problemu, próbując dostępnymi metodami powstrzymać młodą osobę przed zachowaniami autodestrukcyjnymi. Wówczas dorośli mogą nie tylko przekonywać nastolatka, że to niewłaściwe zachowanie lub prosić go, aby przestał to robić („Proszę, skończ z piciem natychmiast.”), ale i straszyć najpoważniejszymi skutkami („Jeśli nie przestaniesz kaleczyć swego ciała, zobaczysz, blizny zostaną ci do końca życia.”) Poczucie bezradności, ale i brak zrozumienia problemu, z którym boryka się młoda osoba, może prowadzić do okazywania także wrogości. Przejawia się ona w zawstydzaniu, potępianiu, stawianiu ultimatum lub karaniu („To, co robisz, jest obrzydliwe i złe. Powinnaś wiedzieć, że nie wolno tego robić. Jeśli nie przestaniesz prowokować wymiotów, to masz szlaban na wszystko.”).

Żadna z tych reakcji nie jest jednak nastolatkowi tak naprawdę pomocna. W odpowiedzi na nie u młodej osoby zwiększa się napięcie emocjonalne związane z poczuciem winy, wstydem, żalem, gniewem, osamotnieniem. To może przyczynić się do pojawienia się nie tylko buntu i oporu przed współpracą, ale przede wszystkim do nasilenia się zachowań autodestrukcyjnych (im więcej nieprzyjemnych emocji odczuwa nastolatek, tym silniejsza pojawia się w nim potrzeba jak najszybszego ich odreagowania). Tego typu interwencje błędnie zakładają, że młoda osoba jest w stanie w pełni kontrolować swoje zachowanie i potrzebuje jedynie motywacji zewnętrznej, aby tego zaprzestać. Metoda „kija lub marchewki” zazwyczaj nie przynosi pożądanego skutku, a długofalowo może wręcz szkodzić, ponieważ nastolatek czuje się nierozumiany i odrzucony. Dodatkowo – bez swoich sprawdzonych, choć niezdrowych sposobów – staje się całkowicie bezradny wobec doświadczanych przez siebie problemów.

Właściwym celem naszego działania nie powinno być wyeliminowanie autodestrukcji od razu – to zazwyczaj niemożliwe. Najważniejsze i najbardziej potrzebne jest udzielenie pomocy młodej osobie w zrozumieniu siebie i swoich potrzeb, przepracowaniu trudnych emocji i doświadczeń, zdobycie większej motywacji do nauki umiejętności zdrowego radzenia sobie z trudnościami.