System profilaktyki w Polsce

Polski system oddziaływań profilaktycznych

Państwo polskie realizuje swoją politykę społeczną poprzez krajowe i narodowe programy, których założenia wynikają najczęściej z parafowanych przez Polskę deklaracji i innych dokumentów Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wynikają także z dokumentów i strategii Unii Europejskiej, które, jako kraj członkowski, jesteśmy zobowiązani realizować. Programy te uwzględniają zarówno założenia i priorytety instytucji międzynarodowych, jak i zdiagnozowane problemy i potrzeby kraju.

Zakres zadań z obszaru profilaktyki i promocji zdrowia, realizatorzy oraz źródła finansowania wskazane są w kilku ustawach, m.in. w ustawie o zdrowiu publicznym, ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii oraz w ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Wyznaczają one politykę wobec poszczególnych substancji psychoaktywnych na szczeblu krajowym, regionalnym oraz lokalnym, a zadania w nich wskazane uwzględniane są w narodowych i krajowych programach profilaktyki, z których najszerszym jest Narodowy Program Zdrowia.

Zasady funkcjonowania systemu oddziaływań profilaktycznych

Poziom centralny

Realizacja krajowych i narodowych programów profilaktyki na szczeblu centralnym jest zadaniem administracji rządowej oraz instytucji o zasięgu ogólnokrajowym przez nią nadzorowanych, takich jak: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA), Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (KBPN), Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE), Krajowe Centrum ds. AIDS, Instytut Psychiatrii i Neurologii (IPIN), Główny Inspektorat Sanitarny (GIS) i in. Środki finansowe na realizację zadań zapisanych w narodowych i krajowych programach profilaktyki znajdują się w strukturach budżetów ministerstw wskazanych w poszczególnych ustawach jako podmioty odpowiedzialne za realizację polityki społecznej państwa.

Poziom regionalny

Priorytety i działania zawarte w programach krajowych są uwzględniane w programach wojewódzkich stosownie do zadań przypisanych administracji samorządowej poszczególnych szczebli. Rodzaje działań profilaktycznych realizowanych na terenie województwa określane są w wojewódzkich programach: przeciwdziałania narkomanii oraz profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Za realizację działań na tym szczeblu odpowiadają samorządy województw. Do realizacji programów wojewódzkich, np. programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, może zostać powołany pełnomocnik, regionalny ośrodek polityki społecznej lub inna jednostka wskazana w programie. Z kolei koordynacją programu przeciwdziałania skutkom palenia wyrobów tytoniowych w województwach i powiatach, od roku 2007 zajmują się Państwowi Wojewódzcy Inspektorzy Sanitarni i Państwowi Powiatowi Inspektorzy Sanitarni. Źródłem finansowania działań są środki własne samorządu województwa oraz środki dodatkowe uzyskane z opłat za wydawanie zezwoleń na sprzedaż hurtową napojów alkoholowych. Ponadto samorządy województw mogą ubiegać się o środki z innych źródeł – budżetu państwa, urzędów wojewódzkich czy też ze środków unijnych.

Poziom lokalny

Działania z zakresu profilaktyki na szczeblu lokalnym realizowane są poprzez gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz programy przeciwdziałania narkomanii. Źródłem finansowania działań jest budżet własny gminy oraz środki dodatkowe uzyskanie z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż detaliczną alkoholu (zgodnie z Ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii z 2005 r. środki z zezwoleń mogą być wykorzystywane także na profilaktykę narkomanii). Dodatkowo gminy mogą ubiegać się o środki z innych źródeł: z urzędów centralnych, urzędów marszałkowskich, urzędów wojewódzkich, starostw powiatowych, środki z projektów unijnych czy też w formie darowizn od prywatnych osób czy przedsiębiorców.

Na poziomie lokalnym do realizacji zadań z zakresu profilaktyki uzależnień w Polsce uprawnione są organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia), specjalistyczne placówki opiekuńczo-wychowawcze (świetlice socjoterapeutyczne), poradnie profilaktyki i terapii uzależnień, organizacje kościelne, grupy samopomocy, rodziny osób uzależnionych.

Profilaktyka zachowań ryzykownych oraz udzielanie pomocy uczniom zagrożonym uzależnieniem wpisane są także w zadania placówek systemu oświaty, w tym w szczególności w zadania szkół i poradni psychologiczno-pedagogicznych. Od 2002 roku na szkoły nałożono ustawowy obowiązek realizacji szkolnego programu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży, który w roku 2017 połączono z programem wychowawczym szkoły w jeden dokument: program wychowawczo-profilaktyczny.

Zasady działania kluczowych instytucji szczebla centralnego

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych agenda rządowa podległa Ministerstwu Zdrowia. Głównym celem jej działania jest realizacja działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych w Polsce oraz współdziałanie z organizacjami pozarządowymi i administracją samorządową, ustawowo zobowiązaną do realizowania programów profilaktycznych i naprawczych w społecznościach lokalnych. Zakres działań PARPA obejmuje szkolenia, ekspertyzy, konsultacje, opracowywanie nowych technologii oddziaływań, publikacje, a także zadania administracyjno-koordynacyjne, w tym prace legislacyjne, nadzór nad lecznictwem odwykowym, interwencje, opracowywanie standardów usług, zlecanie i finansowanie zadań, prowadzenie baz danych. Większość działań prowadzonych lub koordynowanych przez Agencję finansowana jest w formie dotacji dla organizacji pozarządowych lub zakupu usług specjalistycznych.

Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (KBPN)
Jest to organ Ministerstwa Zdrowia odpowiedzialny za wdrażanie i koordynowanie krajowej polityki przeciwdziałania narkomanii, ukierunkowanej na ograniczanie używania środków odurzających i substancji psychotropowych. Do zadań Biura należy m.in.: udzielanie dotacji na finansowanie profilaktyki narkomanii, inicjowanie prac nad nowymi rozwiązaniami legislacyjnymi służącymi przeciwdziałaniu narkomanii, udzielanie wsparcia podmiotom realizującym zadania w zakresie przeciwdziałania narkomanii, w tym jednostkom samorządu terytorialnego oraz podmiotom prowadzącym działalność oświatowo-informacyjną, badawczą, profilaktyczną, leczniczą, rehabilitacyjną i reintegracyjną. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii zarządza także Funduszem Hazardowym w imieniu Ministra Zdrowia.

Instytut Psychiatrii i Neurologii
Ośrodek naukowy i kliniczny specjalizujący się w rozwijaniu nowych metod leczenia i rehabilitacji zaburzeń psychicznych i neurologicznych, a także leczeniu uzależnień. Prowadzi też działalność wydawniczą i szkoleniową. W strukturze IPIiN funkcjonują m.in.: Zespół Profilaktyki i Leczenia Uzależnień, Zakład Badań nad Alkoholizmem i Toksykomaniami, Zakład Zdrowia Publicznego, Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”. Jako instytucja szczebla centralnego IPiN jest realizatorem zadań z zakresu profilaktyki wskazanych w krajowych i narodowych programach profilaktyki.

Ośrodek Rozwoju Edukacji
Ośrodek Rozwoju Edukacji jest publiczną placówką doskonalenia nauczycieli o zasięgu ogólnokrajowym prowadzoną przez Ministra Edukacji Narodowej. Celem Ośrodka jest podejmowanie i realizacja działań na rzecz doskonalenia systemu oświaty i podnoszenia jakości edukacji zgodnie z polityką oświatową państwa w obszarze kształcenia ogólnego i wychowania. Za realizację zadań z obszaru profilaktyki uzależnień odpowiada Wydział Wychowania i Profilaktyki funkcjonujący w strukturze ORE, do zadań którego należy: wspieranie szkół i placówek w zakresie realizacji ich zadań w obszarze promocji zdrowia, wychowania i profilaktyki, opracowywanie materiałów informacyjnych i metodycznych, przygotowywanie ogólnokrajowych programów wspierających szkoły i placówki, realizacja zadań z programów rządowych w zakresie promocji zdrowia i profilaktyki, upowszechnianie standardów jakości działań profilaktycznych i wychowawczych adresowanych do dzieci i młodzieży szkolnej.

Krajowe Centrum ds. Aids jest agendą działającą w imieniu Ministra Zdrowia. Koordynuje zadania mające na celu zapobieganie HIV i zwalczanie AIDS w tym m.in.: realizację zadań z zakresu zapobiegania i zwalczania HIV/AIDS wskazanych w Krajowym Programie Zapobiegania Zakażeniom HIV i Zwalczania AIDS, prowadzenie działań z zakresu profilaktyki zakażeń HIV, zapewnianie dostępu do informacji, edukacji i usług w zakresie profilaktyki HIV/AIDS oraz zapewnianie szerokiego dostępu do diagnostyki oraz leczenia ARV.

Główny Inspektor Sanitarny to centralny urząd administracji rządowej, podległy ministrowi właściwemu do spraw zdrowia. Realizuje zadania z zakresu zdrowia publicznego poprzez zarządzanie Państwową Inspekcją Sanitarną.