Czynniki ryzyka i czynniki chroniące

Od ponad trzech dekad badacze próbują zidentyfikować czynniki warunkujące zdrowie psychiczne i dobre funkcjonowanie jednostki oraz te czynniki, które zwiększają ryzyko zachowań problemowych, w tym sięgania po środki uzależniające.

---

Liczne badania pokazują, że to czy i w jakim stopniu młody człowiek będzie narażony na ryzyko uzależnienia jest rezultatem oddziaływania bardzo złożonego kompleksu czynników: genetycznych, biologicznych, psychologicznych, społecznych, warunków ekonomicznych, a także rozmaitych sytuacji i wydarzeń życiowych. Niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne natomiast je hamują. W profilaktyce określa się je jako czynniki ryzyka i czynniki chroniące.

Do chwili obecnej zidentyfikowano kilkadziesiąt czynników ryzyka i czynników chroniących, które następnie skategoryzowano w kilka grup: czynniki indywidualne, rodzinne, szkolne i związane z szerszym kontekstem środowiska społecznego.

Co to są czynniki ryzyka?

Czynniki ryzyka to cechy osobowe, sytuacje, warunki i wydarzenia życiowe potencjalnie wpływające na pojawienie się problemów w obszarze zdrowia psychicznego, zwiększające prawdopodobieństwo ich wystąpienia.

Indywidualne czynniki ryzyka:

• niska samoocena,
• deficyty rozwojowe: nadpobudliwość, słaba odporność na frustrację, niedojrzałość emocjonalna i społeczna, słaba kontrola wewnętrzna
• cechy charakteru takie jak: impulsywność, skłonność do zachowań ryzykownych, wysoki poziom lęku i niepokoju
• podatność na wpływy
• niski poziom oczekiwania sukcesu
• duże zapotrzebowanie na stymulację
• wcześnie występujące zachowania problemowe (zachowania opozycyjne, buntownicze, agresywne)
• wczesne rozpoczynanie eksperymentowania z substancjami psychoaktywnymi (inicjacja przed 12 rokiem życia )
• pozytywne oczekiwania dotyczące skutków picia alkoholu i używania innych substancji

Rodzinne czynniki ryzyka:

• niekorzystne czynniki prenatalne (palenia papierosów lub picie alkoholu przez matkę w czasie ciąży)
• brak więzi z rodzicami, wrogość wobec dziecka
• konflikty rodzinne z udziałem dziecka
• nieprawidłowa realizacja ról rodzicielskich (słaby nadzór nad dzieckiem, małe zaangażowanie rodziców w aktywność dziecka, surowa dyscyplina w domu lub brak dyscypliny; niekonsekwencja wychowawcza)
• przyzwalające postawy rodziców wobec różnych zachowań problemowych dzieci
• antyspołeczne wzorce ról w dzieciństwie, negatywne wzory starszego rodzeństwa (picie, palenie, używanie narkotyków)
• przestępczość, nadużywanie środków psychoaktywnych przez rodziców, choroby psychiczne rodziców

Czynniki ryzyka związane ze szkołą:

• zły klimat społeczny szkoły, niski poziom nauczania, brak wsparcia nauczycieli
• wczesne niepowodzenia w nauce
• negatywny stosunek do szkoły i obowiązków szkolnych
• problemy z zachowaniem w szkole

Czynniki związane z rówieśnikami

• przynależność do niekonstruktywnej grupy rówieśniczej (rówieśnicy z problemami w zachowaniu, nie respektujący norm społecznych, używający substancji psychoaktywnych)
• obserwowanie u rówieśników aprobaty dla używania substancji psychoaktywnych
• odrzucenie przez rówieśników

Czynniki środowiskowe:

• duża dostępność substancji psychoaktywnych
• nasilenie przemocy w środowisku lokalnym
• bieda, niski status społeczno-ekonomiczny
• wysoka przestępczość, nieprzestrzeganie prawa

Mechanizmy działania czynników ryzyka

Na podstawie czynników ryzyka możemy przewidywać wystąpienie niepożądanych zjawisk, np. zachowań problemowych czy zaburzeń zdrowia psychicznego u młodzieży, czynniki te nie mogą być jednak utożsamiane z przyczynami tych zaburzeń. Pojawienie się ich w życiu jednostki nie jest równoznaczne z nieuchronnością wystąpienia zaburzeń czy rozwinięcia problemowych zachowań, znacząco zwiększa jednak ryzyko ich wystąpienia.

Pojedynczych czynników ryzyka nie uznaje się za bezpośrednią przyczynę zaburzeń w rozwoju dzieci i młodzieży. Stopień prawdopodobieństwa pojawienia się u młodego człowieka nieprawidłowych zachowań zależny jest od wystąpienia określonej kombinacji czynników ryzyka i czynników chroniących. Perspektywa pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większa, im więcej jest czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe i im dłużej trwa ich działanie, przy jednoczesnym niskim poziomie czynników chroniących. Co więcej, efekty oddziaływania czynników ryzyka na różne osoby nie są takie same. To co w przypadku jednej osoby może działać jako „wyzwalacz” zachowań problemowych, może nie mieć większego wpływu na zachowanie innej osoby.

Wpływ poszczególnych czynników ryzyka jest także odmienny w różnych fazach rozwojowych. Podczas gdy np. brak kontroli rodzicielskiej koreluje z zaburzeniami zachowania w okresie dzieciństwa, to kontakt z rówieśnikami przejawiającymi zachowania antyspołeczne ma największy wpływ w okresie wczesnej adolescencji, czyli ok. 12 roku życia. Ponadto korygujący efekt interwencji polegającej na eliminowaniu czynników ryzyka z życia dziecka jest dużo silniejszy na wcześniejszych etapach rozwojowych niż w późniejszych fazach rozwoju (praca nad zmianą agresywnych zachowań i zwiększeniem kontroli emocjonalnej ma większe szanse powodzenia w przypadku małego dziecka niż nastolatka).

Ścieżki ryzyka

Czynniki ryzyka są silnymi predyktorami zachowań ryzykownych i problemów młodzieży. Mogą one ujawnić się już we wczesnym okresie życia dziecka i wpływać na jego rozwój, dając początek tzw. indywidualnym ścieżkom ryzyka. Ścieżka ryzyka to zapoczątkowany w dzieciństwie ciąg wzajemnie powiązanych, następujących po sobie czynników ryzyka, utrudniających normalny rozwój i przystosowanie dziecka i prowadzących je do obszaru ryzyka (Deptuła, 2006; Szymańska 2002).

Przykładem takiej ścieżki, w której kumuluje się wiele czynników ryzyka, prowadząc w efekcie do rozwoju zachowań ryzykownych, może być sytuacja dziecka wzrastającego w dysfunkcyjnej rodzinie. Zaniedbywanie dziecka, brak stymulacji oraz nieprawidłowe wzorce zachowań w rodzinie (np. alkoholizm jednego z rodziców) w połączeniu z deficytami rozwojowymi dziecka (np. zaburzenia zdolności poznawczych) zakłócają prawidłowy rozwój społeczny i proces socjalizacji. Zaburzenie zdolności poznawczych i brak stymulacji w środowisku rodzinnym we wczesnym okresie życia prowadzi do obniżenia zdolności do radzenia sobie z wymaganiami edukacyjnymi, gdy dziecko rozpoczyna naukę wu szkole. Trudności w nauce i brak prawidłowych wzorców zachowania w rodzinie narażają dziecko na odrzucenie przez rówieśników. Taka sytuacja prowadzi do silnego stresu i zaburzeń emocjonalnych (niska samoocena, frustracja, żal, złość, lęk), zwiększa poczucie izolacji, co powoduje wzrost poziomu agresji, a przez to rośnie prawdopodobieństwo zachowań dysfunkcjonalnych w dalszych latach (poszukiwania akceptacji w grupie rówieśników przejawiających zachowania antyspołeczne, używanie środków psychoaktywnych itp.).

Czym są czynniki chroniące?

Czynniki chroniące to cechy, sytuacje, warunki i wydarzenia życiowe, które zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia problemów i zaburzeń. Stanowią one swego rodzaju bufor redukujący wpływ czynników ryzyka, modyfikując ich potencjalny negatywny wpływ, a tym samym zwiększając odporność jednostki na trudne sytuacje życiowe tak, że może lepiej się z nimi zmagać. Od końca lat 70-tych, kiedy rozpoczęto badania nad procesami chroniącymi przed używaniem substancji psychoaktywnych, zidentyfikowano wiele czynników chroniących. Przykłady najważniejszych z nich to:

Czynniki chroniące indywidualne:

• wysoka inteligencja, zdolność uczenia się, ciekawość poznawcza
• posiadanie planów i celów życiowych, aspiracje edukacyjne
• zrównoważony temperament, towarzyskość, dobre zdolności adaptacyjne
• sprawne mechanizmy samokontroli (radzenie sobie z negatywnymi emocjami, kontrola impulsów)
• poczucie własnej wartości, wiara we własne możliwości
• optymizm i pogoda ducha
• umiejętności społeczne (porozumiewanie się z innymi w sytuacjach konfliktowych, rozwiązywanie problemów, asertywność, poczucie własnej skuteczności)

Czynniki chroniące rodzinne:

• silna więź z rodzicami
• zaangażowanie rodziców w życie dziecka
• wsparcie ze strony rodziców, zaspokajanie potrzeb dziecka (emocjonalnych, poznawczych, społecznych i materialnych)
• zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców

Czynniki chroniące związane ze szkołą:

• poczucie przynależności do szkoły
• pozytywny klimat szkoły i wsparcie nauczycieli
• wymaganie od uczniów odpowiedzialności i udzielania sobie wzajemnej pomocy
• wzmocnienia pozytywne, okazje do przeżycia sukcesu i rozpoznawania własnych osiągnięć;

Czynniki chroniące rówieśnicze:

• przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej (rówieśnicy akceptujący normy, z aspiracjami edukacyjnymi, prospołeczni)

Czynniki chroniące środowiskowe:

• zaangażowanie w konstruktywną działalność (dostęp do klubów młodzieżowych, klubów sportowych, wspólnot religijnych, wolontariat)
• przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo (dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, ośrodków interwencji kryzysowej)
• obecność wspierających, mądrych dorosłych (mentorów, wychowawców, trenerów, księży itp.)

Mechanizm działania czynników chroniących

Czynniki chroniące nie są prostym przeciwieństwem czynników ryzyka. Ich ochronny wpływ polega na tym, że działają one kompensacyjnie lub moderująco na różnorakie czynniki ryzyka odpowiedzialne za rozwój zachowań ryzykownych.

Wpływ poszczególnych czynników chroniących nie jest równie silny we wszystkich fazach rozwojowych. Niektóre czynniki silnie chroniące w okresie dzieciństwa tracą swą siłę oddziaływania w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości. Bezpieczna więź z matką jest istotnym czynnikiem chroniącym w przypadku małego dziecka, ponieważ daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i stanowi fundament prawidłowego rozwoju emocjonalnego, ale już w przypadku starszych dzieci ochronne znaczenie ma raczej ten rodzaj relacji z matką lub ojcem, w której rodzic wspiera dziecko emocjonalnie, angażuje się w jego życie szkolne, monitoruje jego zachowanie itp.

Fenomen resilience

Idea czynników chroniących wywodzi się z badań prowadzonych w latach 70-tych nad dziećmi dorastającymi w skrajnie niekorzystnych warunkach rodzinnych i środowiskowych. Obserwacja losów dzieci z rodzin ewidentnie dysfunkcyjnych dostarczyła dowodów, że wiele z nich przezwycięża niekorzystne uwarunkowania i wykazuje odporność na problemy życiowe. Fenomen ten nazwano zjawiskiem resilience, co oznacza pozytywną adaptację dzieci pomimo znacznej ekspozycji na zagrożenia. W rozwój resilience zaangażowane są trzy zestawy czynników chroniących: cechy indywidualne dzieci (np. dobry ogólny rozwój poznawczy, posiadanie uzdolnień, pozytywny obraz własnej osoby, dobra samokontrola emocjonalna), zjawiska obecne w rodzinie (np. obecność przynajmniej jednego wspierającego rodzica, dobry status socjoekonomiczny) oraz cechy szerszego środowiska społecznego, w którym dzieci żyją (np. dobrze funkcjonująca społeczność lokalna, szkoła, kontakt z opiekuńczym dorosłym spoza rodziny).

Czynniki ryzyka i chroniące – konsekwencje dla profilaktyki

Odkrycie zjawiska resilience oraz lepsze poznanie czynników chroniących daje nowe możliwości działań profilaktycznych. Tradycyjna profilaktyka skupiająca się głównie na zagrożeniach i redukowaniu wpływu czynników ryzyka, np. poprzez ograniczanie dostępu do substancji psychoaktywnych (tzw. profilaktyka defensywna) okazała się niewystarczająca w procesie ochrony młodych ludzi przed rozwijaniem zachowań ryzykownych.

Obecnie opis i wyjaśnianie zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży opiera się nie tylko na analizie wpływu czynników ryzyka na możliwość wystąpienia zaburzeń, ale także na analizie korygującego działania czynników chroniących. Kontrolowanie działania obu rodzajów czynników – eliminowanie lub osłabianie wpływu czynników ryzyka i wzmacnianie oddziaływania czynników chroniących – jest podstawą konstruowania profesjonalnych strategii profilaktycznych.

Dominującym podejściem w profilaktyce jest więc obecnie rozwijanie zasobów odpornościowych ludzi i społeczności oraz zwiększanie ich możliwości adaptacyjnych, np. umiejętności życiowych, pozytywnej motywacji, dobrych relacji z ludźmi (tzw. profilaktyka pozytywna). Profilaktyka pozytywna nie koncentruje się na usuwaniu samych zagrożeń, jak to miało miejsce w przypadku profilaktyki defensywnej, z tego prostego względu, że ich całkowite wyeliminowanie jest niemożliwe, dąży raczej do wzmocnienia cech, umiejętności, zasobów, które czynią młodych ludzi bardziej odpornymi na zagrożenia. Wśród szeregu aspektów pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży profilaktycy nurtu pozytywnego jako kluczowe czynniki chroniące, wskazują m.in.: rozwijanie umiejętności społecznych, poznawczych i emocjonalnych, umacnianie norm i zachowań prospołecznych oraz wiary w swoje możliwości i w przyszłość, kształtowanie pozytywnej identyfikacji, wspieranie więzi z rodziną i ze szkołą oraz działanie na rzecz rozwoju duchowego (Ostaszewski, 2006).