Naukowe podstawy profilaktyki

Profesjonalne programy profilaktyki uzależnień opierają się na sprawdzonych teoriach naukowych wyjaśniających mechanizmy powstawania i rozwoju uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Modele teoretyczne najczęściej stosowane w projektowaniu skutecznych interwencji profilaktycznych to m.in.: teoria zachowań problemowych, teoria społecznego uczenia się, teoria uzasadnionego działania, teoria resilience oraz koncepcja substancji torujących drogę.

Teoria zachowań problemowych Richarda Jessora

W teorii zachowań problemowych zakłada się, że przyjmowanie środków uzależniających należy do kategorii zachowań problemowych i niezależnie od rodzaju substancji psychoaktywnej, podobnie określa się przyczyny takich zachowań. Stanowią one wypadkową cech indywidualnych i środowiskowych, tj. indywidualnych i środowiskowych czynników ryzyka i czynników chroniących. Zgodnie z koncepcją Richarda Jessora (1998) zachowania problemowe to zachowania odbiegające od norm społecznych i prawnych przewidzianych dla określonych grup wiekowych. Zachowania problemowe:

• narażają jednostkę na dezaprobatę społeczną,
• stanowią zagrożenie dla zdrowia i rozwoju,
• utrudniają prawidłową socjalizację.

Do zachowań problemowych Jessor zaliczył m.in.: używanie substancji psychoaktywnych (palenie papierosów, picie alkoholu, używanie narkotyków), przedwczesną aktywność seksualną, zachowania dewiacyjne takie jak kłamanie, kradzieże, przemoc fizyczna itp. Zachowania problemowe przeciwstawiane są zachowaniom konwencjonalnym nastawionym na podtrzymywanie ustalonych norm społecznych i wartości. Im wyższy jest poziom zachowań problemowych, tym niższy jest wskaźnik zachowań konwencjonalnych.

Według Jessora zachowania ryzykowne mają znaczenie rozwojowe, czyli są sposobami na załatwienie ważnych spraw życiowych dzieci i młodzieży – zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych, realizację ważnych celów rozwojowych (np. budowanie tożsamości), symboliczny bunt przeciwko tradycyjnym normom społecznym, radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji, stresu).

Teoria zakłada, że wystąpienie zachowań problemowych uzależnione jest od kombinacji czynników ryzyka i czynników chroniących, które mają swoje źródło zarówno w indywidualnym wyposażeniu jednostki, jak i w czynnikach działających w obrębie jej środowiska życia. Ryzyko zachowań problemowych wzrasta, jeśli w życiu młodego człowieka przeważają czynniki ryzyka i maleje, jeśli przeważają czynniki chroniące. Zachowania problemowe mają tendencję do kumulowania się tworząc syndromy zachowań problemowych.

Strategie oparte na teorii zachowań problemowych wykorzystywane w profilaktyce uzależnień:

• wzmacnianie bądź uczenie umiejętności życiowych sprzyjających realizacji celów i zaspokajaniu potrzeb okresu
• dojrzewania w sposób konstruktywny
• tworzenie warunków i angażowanie dzieci i młodzieży do spędzania wolnego czasu na zajęciach, które sprzyjają wzmacnianiu poczucia własnej wartości
• budowanie więzi ze szkołą i środowiskiem społecznym (czynnik chroniący)
• wspieranie w sytuacjach kryzysów rozwojowych

Teoria społecznego uczenia

Koncepcja Alberta Bandury opiera się na założeniu, że uczenie się nowych zachowań następuje poprzez obserwację zachowań innych ludzi pełniących rolę modelu do naśladowania. Pojawianie się nowych sposobów zachowania, ich podtrzymywanie, zmiana i zanikanie zależne jest od mechanizmów takich jak: uczenie się przez obserwację, pozytywne i negatywne wzmocnienia (nagrody, kary), oczekiwane cele, które motywują do działania, spostrzegane konsekwencje. Proces społecznego uczenia się odgrywa istotną rolę w kształtowaniu u młodych ludzi zachowań ryzykownych (picie alkoholu, palenie papierosów, używanie narkotyków) i może zostać zapoczątkowany już we wczesnym dzieciństwie, gdy dziecko obserwuje zachowania znaczących dorosłych z najbliższego otoczenia społecznego – rodziców, sąsiadów, starszego rodzeństwa. W okresie adolescencji rolę takich modeli przejmują atrakcyjni liderzy rówieśniczy, ale także celebryci, młodzieżowi idole muzyczni, sportowcy, aktorzy itp.

Proces uczenia się nowych ról społecznych jest tym efektywniejszy, im więcej nagród przynoszą nowe zachowania (np. akceptacja w grupie, awans, prestiż) i im większe mamy przekonanie o pozytywnych efektach podejmowanych działań. Zdaniem Bandury zachowania ryzykowne związane z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych mogą być konsekwencją przejęcia ich w procesie modelowania od osób znaczących i pozytywnych oczekiwań wobec tych środków. Przykładowo młodzi przebywający w grupie rówieśników pijących alkohol mogą chętniej niż inni eksperymentować z alkoholem, naśladując ważnych dla nich rówieśników. Rolę czynnika wzmacniającego będą pełniły pozytywne oczekiwania wobec efektów picia alkoholu (np. oczekiwanie, że alkohol pomoże w sytuacjach towarzyskich, dostarczy pozytywnych doznań) oraz niskie poczucie własnej skuteczności w sytuacjach trudnych.

Strategie oparte na teorii społecznego uczenia się wykorzystywane w profilaktyce uzależnień:

• modyfikowanie oczekiwań dotyczących skutków działania substancji psychoaktywnych (osłabianie pozytywnych oczekiwań i informowanie o negatywnych następstwach przyjmowania substancji)
• podnoszenie poczucia własnej skuteczności poprzez wzmacnianie ważnych umiejętności życiowych tak, aby uniknąć realizacji potrzeb życiowych przy użyciu narkotyków lub alkoholu (nawiązywanie kontaktów, radzenie sobie ze stresem, radzenie sobie z negatywnymi emocjami, itp.)
• modelowanie zachowań poprzez liderów młodzieżowych
• praca z rodzicami jako osobami modelującymi zachowania dzieci i młodzieży.

Teoria uzasadnionego działania

Teoria Ajzena i Fishbeina (Ajzen, 1991; Ajzen i Fishbein,1980) opiera się na założeniu, iż ludzie postępują w sposób racjonalny i przewidują konsekwencje swoich zachowań, a o podjęciu decyzji dotyczącej zachowania decyduje porównanie możliwych korzyści i strat. Według tej teorii angażowanie się w określone zachowania, w tym używanie substancji psychoaktywnych, zależy od:

• postawy wobec tych zachowań, ukształtowanej na podstawie wiedzy o konsekwencjach tych działań
• subiektywnych norm, które kształtują się na bazie przekonań dotyczących rozpowszechnienia danegozachowania oraz stopnia aprobaty dla tych zachowań przez znaczące osoby
• poczucia osobistej kontroli nad zachowaniem, która kształtuje się na podstawie wcześniejszych doświadczeń i odzwierciedla przekonanie o możliwości wykonania danego zachowania.

Zjawisko to ma znaczące konsekwencje dla promocji zdrowia i profilaktyki. W świetle teorii uzasadnionego działania to, czy wybierzemy zachowania prozdrowotne, czy też będziemy angażować się w zachowania ryzykowne w dużej mierze zależy od tego, które z tych zachowań spostrzegamy jako powszechne i aprobowane w naszej grupie społecznej. Spostrzeganie zachowań niekorzystnych dla zdrowia, takich jak używanie substancji psychoaktywnych jako dominujących i akceptowanych w społeczeństwie sprzyja nasilaniu się tego rodzaju zachowań problemowych, podczas gdy przekonanie o małym rozpowszechnieniu zachowań prozdrowotnych zniechęca jednostki do angażowania się w zachowania korzystne dla ich zdrowia.

Ponieważ zachowania problemowe są na ogół bardziej widoczne i łatwiej zapamiętywane niż zachowania zgodne z obowiązującymi normami, w umyśle młodych ludzi mogą rodzić się błędne przekonania, że zachowania niekorzystne dla zdrowia (np. używanie narkotyków lub palenie papierosów) są bardziej powszechne w ich grupie wiekowej, niż jest to w rzeczywistości, oraz że wśród ich rówieśników istnieje przyzwolenie na tego rodzaju aktywność. Przekaz ten jest następnie rozpowszechniany przez członków grupy, którzy funkcjonują jako „nosiciele fałszywych przekonań” (Perkins, 1997), a w szerszej perspektywie społecznej jest dodatkowo wzmacniany przez media, które częściej kreują obraz młodych ludzi jako osób podejmujących zachowania ryzykowne (np. sięgających po narkotyki, alkohol) niż zachowania pozytywne, zgodne z normami społecznymi. Ukształtowane w ten sposób tzw. błędne przekonania normatywne na temat znacznego rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków oraz wpływy społeczne zachęcające młodych ludzi do używania tych substancji odgrywają istotną rolę w inicjowaniu picia alkoholu, palenia papierosów czy eksperymentowania z narkotykami i sprzyjają sięganiu po te środki.

Strategie oparte na teorii uzasadnionego działania wykorzystywane w profilaktyce:

• kształtowanie i wzmacnianie norm przeciwnych niepożądanym zachowaniom
• korygowanie błędnych przekonań na temat rozpowszechnienia danego zachowania wśród rówieśników lub osób dorosłych (edukacja normatywna)

Teoria resilience

Teoria resilience wyjaśnia zjawisko dobrego funkcjonowania dzieci i młodzieży i pozytywnej adaptacji, mimo wzrastania w bardzo niekorzystnych warunkach życiowych lub narażenia na chroniczny stres i traumatyczne doświadczenia. Pod pojęciem resilience rozumie się procesy i mechanizmy bądź zestaw cech indywidualnych sprzyjające takiej adaptacji.

Punktem wyjścia koncepcji były prawidłowości stwierdzone na podstawie obserwacji losów dzieci z grupy ryzyka prowadzonych w latach 70-tych. Do tego czasu w badaniach koncentrowano się głównie na identyfikowaniu czynników ryzyka i zagrożeń z nimi związanych. Wzrastająca wiedza o czynnikach ryzyka i nikła znajomość czynników chroniących w ubiegłych latach spowodowały szereg niekorzystnych zjawisk, zwłaszcza w szkole i opiece społecznej:

• determinizm w myśleniu o rozwoju dzieci niepełnosprawnych oraz dzieci z rodzin dysfunkcyjnych jako „skazanych na porażkę życiową”
• negatywne stereotypy i etykietowanie dzieci
• uruchomienie efektu samospełniającego się proroctwa
• poczucie braku wpływu i bezradności u nauczycieli i wychowawców.

Badania podłużne, prowadzone przez 40 lat na dzieciach z rodzin ewidentnie dysfunkcyjnych dostarczyły dowodów, że ponad 50 procent z nich przezwycięża niekorzystne uwarunkowania i manifestuje odporność wyrastając na godnych zaufania, kompetentnych i opiekuńczych dorosłych (Rutter i in., 2001; Werner, 1994; Garmezy i Masten, 1991). Pomimo licznych zagrożeń dla ich rozwoju i ekspozycji we wczesnym dzieciństwie na działanie wielu czynników ryzyka jednocześnie, dzieci te doskonale sobie radziły, wykazywały znaczną odporność psychiczną i dobre przystosowanie. Fenomen ten określono terminem resilience, zapożyczonym z fizyki, gdzie oznacza wysoką elastyczność lub sprężystość materiałów odpornych na odkształcenie. Stąd często resilience tłumaczy się jako: odporność psychiczna, odporność na zranienie, sprężystość psychiczna.

Wczesne badania nad zjawiskiem resilience koncentrowały się na indywidualnych cechach dzieci wykazujących odporność na przeciwności losu, takich jak autonomia, wysoka samoocena, zdolności poznawcze itp. W miarę rozwoju wiedzy zaczęto dostrzegać znaczenie zewnętrznych procesów i czynników niezależnych od dziecka w rozwoju jego odporności. Aktualnie badacze wskazują trzy zestawy czynników zaangażowanych w rozwój resilience: cechy indywidualne dzieci, zjawiska obecne w rodzinie, cechy szerszego środowiska społecznego, w którym dzieci żyją (Werner, 1994). Czynniki te określa się mianem czynników chroniących. Jako istotne czynniki chroniące wymienia się m.in.: pozytywne relacje z rodzicami, monitorowanie zachowań nastolatków przez rodziców, wsparcie ze strony środowiska szkolnego, umiejętności życiowe, wysoki poziom procesów poznawczych, motywacja do nauki w szkole, posiadanie nieformalnych dorosłych mentorów i inne. Czynniki chroniące działają kompensacyjnie lub moderująco na różne czynniki ryzyka sprzyjające pojawianiu się zachowań ryzykownych u dzieci i młodzieży (używanie substancji, stosowanie przemocy, zachowania antyspołeczne itp.) zmniejszając ryzyko angażowania się w zachowania zagrażające prawidłowemu rozwojowi i zwiększając szansę na sukces życiowy.

Strategie oparte na teorii resilience wykorzystywane w profilaktyce:

• wzmacnianie umiejętności życiowych uczniów,
• rozwijanie relacji z rodzicami i innymi znaczącymi osobami (mentorami)
• podnoszenie kompetencji wychowawczych rodziców i nauczycieli,
• tworzenie bezpiecznego i przyjaznego środowiska szkolnego i lokalnego

Koncepcja substancji torujących drogę (koncepcja faz)

Zgodnie z teorią substancji torujących Denise Kandel angażowanie się młodzieży w używanie substancji ma charakter fazowy, a zażywanie jednej substancji zwiększa prawdopodobieństwo sięgnięcia po inny narkotyk. Przyjmowanie substancji rozpoczyna się zwykle w okresie wczesnej adolescencji. Młodzież zaczyna eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi od słabszych i legalnych środków – alkoholu i papierosów, które uznaje się za substancje „torujące drogę” dla używania innych narkotyków. Kolejne etapy sięgania po substancje psychoaktywne obejmują:

• fazę pierwszą podczas, której nastolatki zaczynają eksperymenty z najbardziej dostępnymi substancjami psychoaktywnymi, tj. słabymi napojami alkoholowymi (np. piwo); większość z nich poprzestaje na tym etapie,
• fazę drugą, gdy nastolatki zaczynają używać marihuany,
• fazę trzecią – spośród nastolatków używających marihuany wyłania się grupa, która sięga po inne narkotyki pobudzające bądź pochodne opium
• fazę czwartą – część dorosłych użytkowników nielegalnych substancji zaczyna przyjmować substytuty narkotyków, np. osoby uzależnione od opiatów przyjmują metadon.

Jak podkreśla Kandel, eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi nie determinuje jednoznacznie ścieżki dalszego rozwoju (nie każdy, kto palił papierosy bądź pił alkohol, będzie przyjmował inne narkotyki). W praktyce jednak niezwykle rzadko zdarza się, aby osoba, która nie brała substancji „torujących drogę”, sięgnęła po inne narkotyki.

Strategie oparte na teorii substancji torujących drogę wykorzystywane w profilaktyce:

• opóźnianie inicjacji alkoholowej i nikotynowej poprzez wprowadzanie działań profilaktycznych jak najwcześniej, zanim dzieci zaczną próbować alkoholu i papierosów (ok. 10-12 lat)
• przeciwdziałanie eksperymentom z marihuaną
• zintegrowane podejście do profilaktyki uzależnień – działaniom mającym na celu zapobieganie braniu narkotyków powinny towarzyszyć działania zapobiegające piciu alkoholu i paleniu papierosów