Przetrwać dojrzewanie. Kilka wskazówek dla rodziców i opiekunów nastolatka

Dojrzewanie jest procesem – zgodnie z najnowszymi doniesieniami psychologów rozwojowych – trwającym kilkanaście lat. Co więcej, dotyczy nie tylko nastolatka, ale całej jego rodziny, zmieniając relacje między jej członkami oraz powodując często silne napięcie w systemie rodzinnym. Optymalne przejście przez ten proces i pozytywne sfinalizowanie go to wyzwanie, przed którym staje nie tylko nastolatek, ale również jego rodzice.

Długi proces zmian

Okres dojrzewania, inaczej nazywany adolescencją, to etap rozpoczynający się wyraźnymi zmianami fizjologicznymi u dziecka, związanymi przede wszystkim ze wzrostem poziomu hormonów płciowych w organizmie. Zmiany w ciele są pierwszym sygnałem wchodzenia w dorosłość i żegnania się z dzieciństwem. Nowe dla młodego człowieka doznania płynące z ciała mogą być źródłem wielu intensywnych emocji – niepokoju, wstydu, smutku, ale również ekscytacji, dumy czy radości. To, jak dziecko zareaguje na swoją rozwijającą się kobiecość/męskość, jest wynikiem współdziałania wielu czynników biologicznych, społecznych i psychologicznych. W dużej mierze jednak zależy od postaw rodziców wobec płciowości nie tylko dziecka, ale również własnej seksualności oraz tożsamości płciowej.

Dojrzewanie, zgodnie z powszechnym przekonaniem, trwa od około 12–13 do 18–20 roku życia. Doświadczenia współczesnych badaczy rozwojowych pokazują jednak, że możemy mówić o znacznym przesunięciu się ram dojrzewania – z przyspieszeniem dojrzewania biologicznego (od około 10 roku życia, a niekiedy nawet wcześniej) i wydłużeniem dojrzewania psychospołecznego (do około 25 roku życia, a niekiedy nawet dłużej). To ważna informacja, która wskazuje nam, dorosłym, dużą potrzebę wspierania młodzieży w tym długotrwałym procesie zmian obejmującym znaczną część ich życia.

Czas dojrzewania jest związany bezpośrednio z kryzysem rozwojowym, który obejmuje rodzinę dojrzewającego dziecka. Intensywne emocje przeżywane przez nastolatka, silne napięcie wynikające z doświadczania sprzecznych uczuć, tendencji, potrzeb i dążeń, duża niepewność co do własnej przyszłości, żegnanie się z dzieciństwem – wszystkie one udzielają się najbliższym, rodzicom, rodzeństwu, zwiększając ryzyko konfliktów nie tylko w relacji rodzice–dziecko, ale również między rodzicami. Świadomość tej zależności i wpływu emocji dziecka na relację rodziców jest ważna z punktu widzenia ochrony stabilności rodzicielskiej pary. Współpraca między rodzicami i ich wzajemna miłość obserwowana przez młodego człowieka jest bardzo ważnym doświadczeniem dla dojrzewającego, wchodzącego w świat męskości i kobiecości dziecka. Dlatego tak ważne jest, aby rodzice współpracowali ze sobą mimo obecnego w relacjach napięcia i intensywnych emocji, którymi nastolatek próbuje w jakiś sposób zakomunikować innym to, jak się czuje.

Pomoc w wyrażaniu złości

Kryzys dojrzewania, choć jest często niezwykle trudny i destabilizujący rodzinę, to jednak konieczny, gdy myślimy o optymalnym rozwoju dziecka. Kryzys ten jest bowiem związany z burzeniem dotychczasowego porządku – w tym przypadku dziecięcych struktur psychicznych i tworzeniem nowego – formowaniem nowych sposobów myślenia, rozumienia otaczającej rzeczywistości, myślenia o sobie samym i innych. To czas, kiedy dziecko oddziela się psychicznie od swoich rodziców (już któryś raz w swym życiu, jednak teraz w sposób bardzo wyraźny i dobitny) i tworzy własną tożsamość. Poznaje, kim jest, jakie ma zasoby i jakie ograniczenia, co potrafi i w czym potrzebuje wsparcia, co jest dla niego ważne, a co mniej istotne. Budowaniu własnej tożsamości często towarzyszy bunt – złość i frustracja, które są konieczne, aby dziecko odważyło się oddzielić i odejść w pociągający, ale i nieznany świat.

Złość przeżywana przez nastolatka nie oznacza, że jest ono złym dzieckiem, a jego rodzice złymi opiekunami. Złość jest naturalną konsekwencją dojrzewania. Pomaganie dziecku w jej przeżyciu staje się ważnym zadaniem najbliższego otoczenia. Złość wyrażana może być na wiele sposobów. Zazwyczaj kierowana jest do innych, na zewnątrz i dotyka ważnych dla dziecka osób (rodziców, nauczycieli, niekiedy rówieśników). Złość może być wyrażana w sposób nieakceptowany (przemoc, agresja, wandalizm, wulgaryzmy), co wymaga postawienia stanowczej granicy i zakomunikowania dziecku, iż tego typu zachowanie nie będzie tolerowane. Rodzic akceptujący i rozumiejący złość dziecka nie musi zgadzać się na jej wszystkie przejawy, przyjmować wyrazów dziecięcej agresji, przyzwalać na jej dotkliwą dla innych ekspresję. Wręcz przeciwnie. Rodzic chcący nauczyć dziecko radzenia sobie ze złością powinien pozwolić na jej odczuwanie, a jednocześnie pokazać bezpieczny sposób jej komunikowania i rozładowania – kanał, jaki dziecko będzie mogło wykorzystać, aby uzewnętrznić drzemiące w środku emocje, a jednocześnie zadbać o innych ludzi wokół siebie. Blokowanie wyrażania złości przez dorosłego, bez dawania dziecku alternatywy, może w dłuższej perspektywie spowodować skumulowanie się napięcia i w konsekwencji jego eskalację lub też skierowanie się do wewnątrz – w postaci autoagresji w działaniu (sprawianie sobie bólu), autoagresji fizjologicznej (chorób somatycznych) czy też stanów depresyjnych i lękowych.

Wspieranie dziecka – wybrane postulaty i wskazówki

Aby wspierać dojrzewające dziecko w długim procesie oddzielania się od rodziców i budowania własnej tożsamości, warto pamiętać o kilku aspektach, które zostały sformułowane poniżej. Lista nie jest zamknięta, lecz zawiera najważniejsze postulaty pozwalające dobrze przejść ten proces i dziecku, i całej jego rodzinie:

1. Dojrzewania nie da się zatrzymać. Aby dobrze się rozwijać i być szczęśliwym człowiekiem, dziecko musi oddzielić się od rodziców i stworzyć własną rodzinę (rozumianą szeroko, jako stała grupa bliskich osób, innych niż rodzice, z którymi tworzy ono relacje dojrzałej zależności).
2. Dojrzałość jest związana z podejmowaniem decyzji oraz braniem odpowiedzialności za ich konsekwencje. Jest umiejętnością analizowania przyczyn (przeszłości) i przewidywania skutków swoich działań (przyszłości), a jednocześnie zdolnością do bycia „tu i teraz” bez nadmiernego rozmyślania o tym, co minęło lub będzie. Dojrzewające dziecko musi mieć możliwość trenowania tych umiejętności przed ostatecznym wejściem w dorosłość. Podejmowania decyzji uczy się bowiem całe życie.
3. Dojrzewanie biologiczne może zaczynać się bardzo wcześnie i niepokoić dziecko, jeszcze niegotowe emocjonalnie na te zmiany. Warto, aby oprócz wsparcia nauczycieli w szkole mogło ono porozmawiać o swojej cielesności z rodzicami. Nastawienie rodziców wobec rozwijającej się seksualności dziecka, ich reakcje na jego potrzeby w tym okresie będą silnym modelem dla tożsamej postawy nastolatka wobec siebie. Warto pamiętać, że seksualność dziecka nie rozwija się wyłącznie w okresie adolescencji. Jej pierwsze przejawy można zaobserwować już dużo wcześniej – gdy małe dziecko poznaje swoje ciało, uczy się odczuwać przyjemność z dbania o nie, a także wchodzi w pierwsze role płciowe naśladując mamę i tatę.
   Dojrzewanie jest związane z przeżywaniem przez dziecko złości – buntu, który ma pozwolić przekraczać dotychczasowe granice systemu rodzinnego. Ta złość nie może być tłumiona ani negowana. Nauka radzenia sobie z nią oraz zachowanie relacji z rodzicami pomimo jej odczuwania i wyrażania jest bardzo ważnym elementem budowania dojrzałej osobowości.
4. Złość dojrzewającego dziecka może udzielać się innym. Dojrzewający nastolatek może bowiem prowokować rodziców i rodzeństwo do konfliktu. Utrzymywanie się napiętej atmosfery może zwiększać ryzyko występowania nieporozumień między rodzicami. Warto mieć świadomość tych zależności i zapobiegać niepotrzebnemu eskalowaniu konfliktów oraz wciąganiu w nie innych członków rodziny. Warto również zadbać o jeszcze częściej przeżywane dobre momenty w relacjach wewnątrz rodziny, które pomagają neutralizować „gorsze” chwile.
5. Dojrzewające dziecko, miotane przez skrajne, intensywne emocje, nierozumiejące tego, co się z nim dzieje, bardzo potrzebuje akceptacji osób najbliższych. Co więcej, mimo iż podejmowane przez nie decyzje mogą być dla rodziców niesłuszne, „głupie”, niezrozumiałe, odmienne od ich przekonań i wartości, dla dziecka są sposobem przekonywania się o własnej sile sprawczej, szukania swojej drogi, sprawdzania różnych rozwiązań i propozycji. Warto wspierać dziecko w tych poszukiwaniach i nie negować dokonywanych wyborów (chyba że są zagrożeniem dla jego zdrowia). Nie jest to łatwe, gdyż pierwsze niezależne wybory dziecko często podejmuje w opozycji do tego, jak zostało wychowane – sprawdzając niejako alternatywy i „buntując się” przeciw zastanemu porządkowi. To wcale nie oznacza, iż dziecko przy tych skrajnych wyborach pozostanie. Bardzo prawdopodobne jest, iż za jakiś czas, po sprawdzeniu wszystkich możliwości, odnajdzie swoją drogę, która nie będzie aż tak daleka od tego, czego zostało nauczone przez rodziców.
6. Granice i ich przekraczanie są ważnym tematem dojrzewania. Nastolatek wchodzący w dorosłość chce i powinien zmierzyć się z ograniczeniami narzucanymi mu przez dorosłych. Brak granic jest doświadczeniem skrajnie przerażającym dla nastolatka, dlatego tak ważne jest, aby rodzice utrzymywali je pomimo buntu i usilnych starań ich zburzenia przez dziecko. Tym bardziej istotne jest, aby rodzice trwali w silnej, stabilnej relacji partnerskiej, by ten czas „burzy i naporu” przechodzili razem we dwoje, jako rodzicielska para. Możliwość utrzymania dobrej relacji rodziców mimo „ataków” dziecka jest dla niego bardzo wzmacniająca i daje dużo poczucia bezpieczeństwa.
7. Separacja jest nieodłącznym elementem procesu dojrzewania. Jeśli z jakiś przyczyn nastolatek nie podejmuje działań dążących do oddzielenia się od rodziców, warto skontaktować się ze specjalistą. Kontakt z psychoterapeutą jest również ważny w przypadku pojawienia się trudności dziecka z wyrażaniem przeżywanej przy separacji złości (kierowaniem jej na siebie w postaci autoagresji w działaniu, reakcji psychosomatycznych lub też stanów depresyjnych oraz lękowych).

Okres dojrzewania jest czasem przełomowym dla rodziny. W wyniku oddzielania się dziecka zmianie ulega cała struktura systemu rodzinnego – relacje rodziców z dzieckiem, rodziców ze sobą nawzajem. Czas ten jest czasem „burzy i naporu”, ale i ekscytacji związanej z wypływaniem na nieznane morza dorosłości. Warto zatem zadbać, aby wszyscy członkowie rodziny mieli odpowiedni ekwipunek oraz koła ratunkowe, które pozwolą im cieszyć się ze wspólnej podróży.