Agresja a rozwój dziecka* – Od niemowlęctwa do okresu przedszkolnego

Tymczasem u dzieci agresja może wynikać z zupełnie innych powodów niż u ludzi dorosłych. Zazwyczaj nie jest ona celowo skierowana przeciwko komuś czy czemuś. Częściej wynika z trudności w radzeniu sobie z emocjami i frustracją.

Niektóre spośród agresywnych zachowań obserwowanych u dzieci służą przystosowaniu się i radzeniu sobie z trudnościami pojawiającymi się w codziennym życiu, inne są oznakami trudności, z którymi dziecko sobie nie radzi i potrzebuje pomocy specjalisty. Zdolność do przejawiania agresji i wyrażania jej w sposób konstruktywny, adekwatny do wieku jest ważnym aspektem zdrowego rozwoju psychospołecznego dziecka. Pewna ilość agresji jest niezbędna dla przejścia procesu separacji, stawiania granic, wyrażania emocji. Destrukcyjna agresja może z kolei wiązać się z negatywnymi wpływami najbliższego otoczenia dziecka (np. przemoc fizyczna i psychiczna, zaniedbanie), traumatycznymi wydarzeniami, doświadczaniem silnego bólu fizycznego (np. poważna choroba fizyczna, częste hospitalizacje) lub wrodzonymi predyspozycjami, np. związanymi z temperamentem.

Niemowlęctwo

Bliskość niemowlęcia z rodzicem realizuje się głównie przez ekspresję cielesną. Typowymi oznakami protestu dziecka w tym okresie jest unikanie spojrzenia, odmowa jedzenia i wicie się na rękach opiekuna. Zachowanie niemowlęcia związane z potrzebą pozbycia się trudnych emocji można rozumieć jako wczesną formę agresji, która wynika z pierwotnej, cielesnej reakcji na wywołujący frustrację bodziec. Gdy niemowlę jest głodne, zaniepokojone lub cierpi z innych powodów, nie posiada wystarczających zasobów do poradzenia sobie z tym trudnym doświadczeniem bez pomocy opiekuna. Niemowlę w toku nabywania wystarczająco dobrych doświadczeń stopniowo rozwija zdolność dłuższego tolerowania pojawiających się frustracji i różnicowania pilności zaspokojenia swoich potrzeb. Doświadczenie to buduje się na kontakcie z najbliższymi opiekunami, którzy w troskliwy i wrażliwy sposób starają się odpowiedzieć na potrzeby dziecka. Powtarzające się doświadczenia zaspokojenia i możliwej do zniesienia frustracji sprzyjają zdrowemu rozwojowi agresji. Jeżeli jednak rodzic nie zaspokaja potrzeb niemowlęcia w wystarczającym stopniu, głód, cierpienie, lęk lub frustracja stają się dla niego zbyt przytłaczające. W takiej sytuacji niemowlę będzie w stanie jedynie płakać, wydawać dźwięki, wyginać się i poruszać kończynami. Nie ukoi to jednak jego silnych przeżyć. Jeżeli podobna frustracja i cierpienie dominują w doświadczeniu niemowlęcia (np. z uwagi na przedłużającą się nieobecność opiekuna, nieadekwatne zaspokajanie lub zaniedbywanie jego potrzeb), bezradność i niemożliwe do zniesienia emocje mogą prowadzić do pojawienia się psychologicznych problemów, m.in. tych związanych z agresją.

Co jest naturalne?
W momentach frustracji niemowlęta mogą przejawiać zachowania agresywne wobec opiekuna i/lub otoczenia, np. uderzanie/gryzienie ciała matki/kocyka/zabawki.

Co może nas niepokoić?
Powtarzające się zachowania agresywne niemowlęcia nakierowane na swoje ciało, np. gryzienie rąk/nóg, uderzanie głową w szczebelki łóżeczka/ścianę/podłogę, wyrywanie włosów.

Nauka chodzenia

Poczuciu wszechmocy i sprawczości dziecka uruchamiane przez większą niezależność w poruszaniu się i poznawaniu otoczenia towarzyszy frustracja. Opiekun coraz częściej musi powstrzymywać dziecko, nie tylko by ochronić je przed zagrożeniami, ale też siebie i innych przed jego agresywnym zachowaniem. Stawiane przez rodzica granice i wymagania powodują, że poczucie wszechmocy i kontroli dziecka nad sytuacją załamuje się, co wzbudza jego ogromną frustrację i powoduje wybuchy złości, tak typowe dla dzieci w tym wieku. Dziecko nadal wyraża agresję głównie poprzez ciało (np. gryzienie, kopanie, szczypanie, rzucanie zabawkami) i za pomocą krzyku. W tym okresie dziecko, które przeżywa silne i trudne emocje, zazwyczaj czuje się nimi przytłoczone, traci kontrolę nad sobą i potrzebuje pomocy opiekuna, by wrócić do względnej równowagi. Zachowanie rodzica podszyte silnym gniewem (skrywanym lub jawnym) oraz odchodzenie od dziecka w takiej sytuacji powodują, że zostaje ono z niemożliwą do opanowania frustracją i nie rozwija konstruktywnych sposobów radzenia sobie z emocjami i agresją.

Co jest naturalne?
Pojawiające się w tym czasie „okrucieństwo” wobec zwierząt jest na tym etapie czymś zwyczajnym.

Co może nas niepokoić?
Powtarzające się zachowania autoagresywne są powodem do niepokoju i warto w przypadku ich występowania skorzystać z pomocy specjalisty. Powtarzające się trudności w skorzystaniu z pomocy dorosłego w sytuacji pojawienia się frustracji mogą nas niepokoić.

Przedszkole

Ciekawość dziecka koncentruje się na istnieniu różnic między płciami. Pragnie ono posiadać wyłączną relację z rodzicem i przeżywa wiele zazdrości i frustracji w sytuacji wykluczenia (np. wtedy, gdy rodzice mają swoje sprawy). Chce być duże, silne i podziwiane. W tym okresie agresję często uruchamia lęk przed utratą, zazdrość, wstyd. Dalszy rozwój psychofizyczny dziecka sprzyja na tym etapie rozwojowi symbolizacji, rozróżnianiu rzeczywistości od fantazji, co umożliwia rozładowywanie agresywnych impulsów w fantazjowaniu i w zabawie. Jednym ze sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami jest przypisanie ich komuś innemu. Powszechne w tym okresie „to nie ja” pomaga dziecku utrzymać dobre myślenie o sobie (i dobre myślenie innych o nim) oraz obarczyć winą czy odpowiedzialnością za agresywne lub niezgodne z zasadami zachowanie kogoś innego. Używanie tego sposobu może wywoływać w dziecku lęk przed złością i odwetem innych osób, do których skierowało swoją wrogość. To z kolei może stanowić źródło wielu typowych lęków (np. przed potworami, dzikimi zwierzętami, złodziejami) i koszmarów sennych występujących na tym etapie rozwoju.

W okresie przedszkolnym dziecko potrzebuje nieco agresji, aby móc się separować od rodzica. Aby się usamodzielniać, musi rozwijać umiejętność radzenia sobie z trudnymi uczuciami i impulsami. Jeżeli trudne emocje wywołują w dziecku nadmierny lęk, może być mu trudno oddalać się od rodziców i kierować swoje zaangażowanie do innych ludzi – dorosłych i dzieci spoza rodziny.

Co jest naturalne?
Agresja fizyczna jest wciąż czymś powszechnym, w większości sytuacji ma ona charakter przypadkowy, nie zaś celowy – wymierzony w kogoś lub w coś. Zaczyna być jednak coraz częściej zastępowana słowami (np. głupi jesteś, jesteś śmierdzącą kupką).

Co może nas niepokoić?
Problemy separacyjne. Duża podatność na wypadki (na tym etapie może być to forma autoagresji). Agresja wobec zwierząt jest zazwyczaj oznaką odchylenia w konstruktywnym rozwoju agresji na tym etapie.

Zdolność opiekuna do traktowania emocji, zarówno swoich, jak i dziecka z szacunkiem, okazywanie wsparcia, zrozumienia przy jednoczesnym stawianiu ograniczeń, pomaga dziecku rozwinąć pozytywne, stabilne poczucie siebie, poczucie sprawczości oraz szacunek do swoich i cudzych przeżyć.

---

*Artykuł powstał na podstawie: M. Parsons „Od gryzących zębów do kąśliwego dowcipu: normatywny rozwój agresji”, w: Clinical Lectures In Delinquency, Perversion and Violence, S. Ruszczyński i D. Morgan (red.), London 2006, Karnac.