Strategie profilaktyczne

Skuteczne strategie profilaktyczne są kluczowym elementem profesjonalnej profilaktyki zachowań problemowych dzieci i młodzieży, a więc także profilaktyki uzależnień.

---

Wiedza z badań ewaluacyjnych jasno wskazuje, które z nich są skuteczne, a które nie dają gwarancji osiągnięcia założonych celów profilaktycznych (a nawet bywają przeciwskuteczne). Strategie oparte na dostarczaniu informacji i wzbudzaniu strachu przed konsekwencjami używania środków psychoaktywnych od dawna uznawane są za działania o niskiej skuteczności w zakresie zapobiegania zachowaniom ryzykownym. Mimo dowodów na niską efektywność tego rodzaju działań profilaktycznych, szkoły (nie tylko polskie) nadal organizują pogadanki na temat narkotyków i alkoholu, spektakle profilaktyczne czy festyny, w przekonaniu, iż sama wiedza o skutkach działania substancji psychoaktywnych pomoże zmienić postawy uczniów wobec ich używania.

Tymczasem podejścia, które wydają się być najbardziej skuteczne w ograniczaniu zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży oparte są na rozwijaniu zdolności adaptacyjnych młodych ludzi i wyposażaniu ich w umiejętności potrzebne do samodzielnego radzenia sobie z trudnościami bez używania substancji psychoaktywnych oraz wspieraniu ich rozwoju przez kompetentnych dorosłych – rodziców, nauczycieli, wychowawców.

Czym są strategie profilaktyczne?

Strategie profilaktyczne to sposoby postępowania mające istotny wpływ na osiągnięcie założonych w programach profilaktycznych celów. Ich głównym założeniem jest osłabianie czynników ryzyka i wzmacnianie czynników chroniących, a w konsekwencji zapobieganie rozwojowi zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Skuteczne strategie profilaktyczne mają źródło w koncepcjach teoretycznych wyjaśniających, dlaczego ludzie sięgają po alkohol i narkotyki lub podejmują inne ryzykowne zachowania. Wyróżniamy wśród nich tzw. strategie wiodące oraz uzupełniające. Zazwyczaj w profilaktyce wykorzystuje się kilka różnych strategii równocześnie, przy czym to, jaką strategię wybierzemy zależne jest od grupy, do której działania są adresowane oraz od poziomu profilaktyki.

Strategie wiodące

Mianem strategii wiodących określa się działania profilaktyczne, które mają, sprawdzoną w badaniach ewaluacyjnych, wysoką skuteczność w zapobieganiu zachowaniom ryzykownym. Strategie te opierają się na sprawdzonych koncepcjach teoretycznych wyjaśniających zachowanie człowieka oraz mechanizmy rozwoju zaburzeń i zachowań problemowych. Do tej grupy strategii należy: rozwijanie umiejętności życiowych, edukacja normatywna, budowanie więzi ze szkołą, praca z rodzicami, wsparcie mentorów. Na poziomie profilaktyki wskazującej, jako wiodąca często wymieniana jest także strategia minimalizowania szkód.

Rozwijanie umiejętności życiowych (strategia edukacyjna)

Strategia polega na rozwijaniu umiejętności życiowych młodzieży niezbędnych do realizacji zadań rozwojowych i zaspokajania potrzeb psychologicznych w sposób, który nie będzie stanowił zagrożenia dla ich zdrowia i życia oraz nie będzie naruszał przyjętych norm społecznych. Strategia rozwijania umiejętności życiowych wywodzi się z teorii zachowań problemowych Richarda Jessora (link do artykułu Naukowe podstawy profilaktyki), według której zachowania ryzykowne pełnią określoną funkcję w życiu nastolatków, a mianowicie umożliwiają im realizację ważnych celów, których młodzi ludzie nie mogą osiągnąć w konstruktywny sposób. Te cele to m.in. radzenie sobie z frustracją, budowanie własnej tożsamości, osiąganie autonomii, przynależność do grupy rówieśniczej, itp. Deficyty w zakresie tych umiejętności sprzyjają używaniu substancji psychoaktywnych i rozwijaniu zachowań ryzykownych.
Zestaw umiejętności życiowych, w które wyposaża się młodzież w ramach omawianej strategii, obejmuje:

• budowanie pozytywnego obrazu samego siebie,
• rozwiązywanie konfliktów,
• umiejętności komunikacyjne,
• nawiązywanie przyjaźni,
• radzenie sobie ze stresem,
• kontrolowanie własnych stanów emocjonalnych,
• odmawianie w sytuacji presji rówieśniczej,
• relaksacja.

Programy edukacyjne, konstruowane z wykorzystaniem strategii rozwijania umiejętności życiowych, składają się zazwyczaj z bloków ćwiczeń, w których uczestnicy mogą poznawać własne braki w zakresie różnych umiejętności i zacząć je trenować. Przykłady takich programów stanowią programy znajdujące się w banku programów rekomendowanych, takie jak:

• Spójrz Inaczej,
• Unplugged,
• Trening Zastępowania Agresji (ART).

Edukacja normatywna

Edukacja normatywna polega na kształtowaniu i wzmacnianiu norm przeciwnych używaniu substancji psychoaktywnych lub angażowaniu się w inne zachowania problemowe, np. w zachowania przemocowe (Ostaszewski, 2010).

Strategia ta opiera się na teorii uzasadnionego działania Ajzena i Fishbeina oraz teorii społecznego uczenia się Bandury, które zakładają, iż nasze zachowanie determinowane jest przez wpływ takich czynników jak: postawy, normy społeczne, modelowanie, presja grupy. W myśl tych teorii ludzie decydując się na określone zachowania kierują się subiektywnymi przekonaniami na temat tego, co myślą i w jaki sposób się zachowują inni członkowie grupy społecznej (Ajzen i Fishbein, 1980). Zasada ta odnosi się również do obszaru promocji zdrowia i profilaktyki. To, czy wybierzemy zachowania prozdrowotne, czy też będziemy angażować się w zachowania ryzykowne w dużej mierze zależy od tego, które z tych zachowań spostrzegamy jako powszechne i aprobowane w naszej grupie społecznej. Spostrzeganie zachowań niekorzystnych dla zdrowia, takich jak używanie substancji psychoaktywnych, jako dominujących i akceptowanych w społeczeństwie, sprzyja nasilaniu się tego rodzaju zachowań problemowych. podczas, gdy przekonanie o małym rozpowszechnieniu zachowań prozdrowotnych zniechęca jednostki do angażowania się w zachowania korzystne dla ich zdrowia.

Liczne badania ujawniły wzrost używania zarówno legalnych, jak i nielegalnych substancji psychoaktywnych pod wpływem nacisku grupowego w środowisku rówieśniczym (Borsari i Carey, 2003). W okresie dojrzewania wpływ grupy rówieśniczej ma potężną siłę oddziaływania. Młodzi ludzie, dokonując wyborów w zakresie własnych zachowań, kierują się głównie przekonaniami o tym, jakiego rodzaju normy panują w grupie i jakiego rodzaju zachowania są popularne wśród ich kolegów. Ponieważ młodzież ma tendencję do przeszacowywania powszechności używania substancji psychoaktywnych przez ich rówieśników, może odczuwać presję, aby zachowywać się w taki sam sposób.

Celem programów opartych na strategii edukacji normatywnej jest więc korygowanie błędnych przekonań normatywnych (np. przekonania, że większość nastolatków przyjmuje środki psychoaktywne) i osłabianiu odczuwanej presji społecznej (np. przekonania, że skoro wszystkie nastolatki biorą narkotyki, ja też powinienem to zrobić).

Przykłady programów profilaktycznych:

• Korekta
• Debata

Budowanie więzi ze szkołą

Strategia ta wywodzi się z badań nad klimatem społecznym szkoły i opiera się na założeniu, że uczestniczenie w życiu szkoły, poczucie przynależności do szkoły oraz wspierające postawy nauczycieli są czynnikami chroniącymi młodzież przed angażowaniem się w ryzykowne lub problemowe zachowania. Z przeglądu badań dokonanego przez Noam i Fiore (2004) wynika, że najwięcej sukcesów dydaktycznych i najmniej problemów z utrzymaniem dyscypliny mają te szkoły, których uczniowie czują, że nauczyciele są dla nich bliskimi opiekuńczymi osobami i traktują ich z szacunkiem. Przeświadczenie, że szkoła jest przyjaznym miejscem, w którym doświadcza się sukcesów buduje u ucznia zaufanie do otoczenia, poczucie przynależności i więź ze szkołą. Zdaniem wielu badaczy więź ta należy do najważniejszych czynników chroniących przed rozwojem zachowań problemowych u młodych ludzi. Osiągnięcia szkolne, uznanie ze strony nauczyciela podnoszą poczucie własnej wartości ucznia, zaufanie do własnych możliwości i motywację do rozwoju.

Programy wykorzystujące strategię budowania więzi ze szkołą ukierunkowane są na: rozwijaniu dobrych relacji interpersonalnych pomiędzy nauczycielami i uczniami oraz ich rodzicami, zwiększanie udziału nauczycieli i uczniów w podejmowaniu ważnych decyzji dotyczących życia szkoły, wprowadzanie nieprzemocowych sposobów utrzymywania dyscypliny przez nauczycieli, zapewnianie bezpieczeństwa fizycznego i emocjonalnego w szkole, kształtowanie zdecydowanej postawy pracowników szkoły wobec antyspołecznych zachowań uczniów itp.

Przykłady programów profilaktycznych:

• Program Szkół Promujących Zdrowie
• Golden Five

Praca z rodzicami

Strategia pracy z rodzicami polega na rozwijaniu umiejętności wychowawczych rodziców i wywodzi się m.in. z teorii społecznego uczenia (Bandura, 1986). Teoria Bandury zakłada, iż dzieci uczą się różnych zachowań, obserwując i naśladując zachowania osób znaczących, we wcześniejszych okresach rozwoju – rodziców, a w późniejszym wieku – rówieśników i innych dorosłych. Szczególną rolę przypisuje się tu rodzicom, których zachowania, jako ważnych osób w życiu dziecka, stanowią wzorzec modelujący późniejsze zachowania i postawy dziecka. Liczne badania wskazują także na ochronną rolę wsparcia emocjonalnego ze strony rodziców, pozytywnych relacji z dzieckiem oraz rozsądnych praktyk wychowawczych. Błędy wychowawcze rodziców, szczególnie popełniane we wczesnym okresie rozwoju dziecka, np. przyzwalanie na zachowania agresywne, brak jasnych oczekiwań i standardów zachowań przekazywanych dziecku, brak wytyczonych granic lub, w przypadku wyrażania dezaprobaty, brak odwoływania się do wartości i norm społecznych, wskazywane jest jako znaczący czynnik ryzyka rozwoju zachowań problemowych. Z tych względów wzmacnianie umiejętności wychowawczych rodziców pełni ważną rolę w zapobieganiu zaburzeniom zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.

Główne sposoby pracy z rodzicami w ramach omawianej strategii to: dostarczanie rodzicom wiedzy z zakresu rozwoju psychospołecznego dzieci (szczególnie wiedzy o prawidłowościach rozwojowych na etapie dojrzewania), informacji o konsekwencjach używania substancji psychoaktywnych przez młodzież i o sygnałach ostrzegawczych oraz wzmacnianie kompetencji wychowawczych rodziców (porozumiewanie się z dzieckiem, budowanie wspierających relacji, ustanawianie granic i wprowadzanie zasad, rozwiązywanie konfliktów itp.). Większość profesjonalnych programów profilaktycznych zakłada także angażowanie rodziców w działania profilaktyczne obejmujące ich dzieci, np. poprzez organizowanie spotkań z rodzicami, wykonywanie wspólnych zadań z dziećmi.

Przykłady programów:

• Szkoła dla Rodziców i Wychowawców
• Domowi Detektywi
• Fantastyczne Możliwości
• Unplugged
• Golden Five

Wsparcie mentorów

Strategia ta opiera się na wynikach badań (w szczególności z nurtu resilience) wskazujących na istotną rolę posiadania w wieku dojrzewania wspierającej osoby dorosłej spoza rodziny, która pełni rolę mentora towarzyszącego młodemu człowiekowi w pokonywaniu trudności życiowych. Strategia ta ma istotne zastosowanie na poziomie profilaktyki selektywnej i wskazującej w odniesieniu do młodzieży z grupy podwyższonego ryzyka. Wspierający dorośli, np. nauczyciele, trenerzy, czy młodzieżowi doradcy odgrywają wielką rolę w budowaniu odporności u uczniów narażonych na działanie wielu poważnych czynników ryzyka. Jeśli stwarzają przyjazne i bezpieczne środowisko uczenia się, dostarczają pozytywnych wzorców zachowań i okazji do doświadczenia sukcesu oraz wspierają w rozwiązywaniu konkretnych problemów życiowych, to tym samym uruchamiają bardzo ważne czynniki chroniące. Wielu badaczy podkreśla, iż młodzi ludzie z problemami doświadczający opieki i wsparcia w środowisku szkolnym czy społeczności lokalnej rzadziej demonstrują zachowania problemowe.

Przykłady programów:

• Śnieżna Kula
• Program Starszy Brat
• Starsza Siostra

Strategie uzupełniające

Strategie uzupełniające wzmacniają działanie strategii wiodących i powinny być stosowane w połączeniu z nimi. Brakuje natomiast jednoznacznych dowodów potwierdzających skuteczność programów profilaktycznych opartych wyłącznie na strategiach uzupełniających. Do strategii uzupełniających zaliczamy: przekazywanie informacji, angażowanie liderów młodzieżowych, programy alternatyw, wzmacnianie odporności na wpływy społeczne.

Strategia przekazywania informacji

Strategie informacyjne polegają na przekazywaniu wiedzy na temat rozpowszechnienia używania i nadużywania substancji psychoaktywnych (lub innych zachowań ryzykownych) oraz konsekwencji takich zachowań, umożliwiając w ten sposób dokonywanie racjonalnego wyboru. Podstawą strategii jest przekonanie, że ludzie podejmują ryzykowne zachowania, ponieważ nie znają ich następstw. Podejście oparte o strategię informacyjną zakłada, iż sama wiedza o skutkach działania substancji psychoaktywnych pomoże zmienić postawy młodych ludzi wobec ich używania i powstrzymać rozwój zachowań ryzykownych.

Wyniki badań ewaluacyjnych programów konstruowanych wyłącznie w oparciu o strategię przekazywania informacji wskazują na niską skuteczność tego rodzaju działań w profilaktyce. Samo posiadanie wiedzy na temat skutków używania substancji psychoaktywnych nie jest wystarczającym czynnikiem chroniącym. Programy informacyjne powodują zmianę poziomu wiedzy, ale nie wpływają na zachowanie. Okazuje się bowiem, że mimo posiadanej wiedzy, ludzie podejmują zachowania ryzykowne.

Oczywiście nie oznacza to, iż należałoby całkowicie zrezygnować ze strategii informacyjnych. Mogą one być z powodzeniem włączane do programów profilaktycznych jako jeden z elementów, pod warunkiem spełnienia kilku ważnych zasad:

• przekazywane informacje powinny być dostosowane do możliwości percepcyjnych dzieci i młodzieży;
• przekazywane informacje powinny być rzetelne, oparte o aktualne doniesienia naukowe;
• informacja powinna być podawana rzeczowo, aby nie wzbudzać ciekawości, niedowierzania bądź nadmiernego lęku; nie powinna być też zbyt szczegółowa, aby nie stanowiła instruktażu dla konkretnego zachowania ryzykownego;
• informacje powinny koncentrować się na bezpośrednich skutkach zachowań ryzykownych, np. przypadkowe zatrucia lub przedawkowanie substancji psychoaktywnych, czy konflikty z prawem, z uwagi na fakt, iż brak wyobraźni i zdolności przewidywania przyszłych wydarzeń jest charakterystyczną cechą rozwojową młodzieży w wieku dorastania, a doraźne korzyści mają dla nastolatków większe znaczenie, niż odległe negatywne następstwa ich zachowań (Szymańska, 2012; Ostaszewski, 2010).

Angażowanie liderów rówieśniczych

Strategia ta polega na modelowaniu właściwych postaw i zachowań poprzez wykorzystanie wpływu ważnych i atrakcyjnych modeli jakimi są dla młodzieży w okresie dorastania ich rówieśnicy. Główne działanie to angażowanie pozytywnych liderów młodzieżowych do prowadzenia programów profilaktycznych, np. do kierowania pracą w grupach, odgrywania scenek. W niektórych szkołach realizowane są też programy tzw. rówieśniczych doradców, do których wybierani są młodzi ludzie cieszący się zaufaniem kolegów i mogący służyć im poradą. Pozytywni liderzy stanowią naturalny wzorzec do modelowania pożądanych zachowań. Mogą oni wprowadzać normy grupowe przeciwne używaniu substancji psychoaktywnych, stanowiąc przeciwwagę dla norm destrukcyjnych, a także osłabiać błędne przekonania normatywne dotyczące środków odurzających. Warunkiem powodzenia programów opartych o strategię rówieśniczych liderów jest odpowiednie przygotowanie młodych ludzi do zadań, stała współpraca z kompetentną osobą dorosłą oraz systematyczne monitorowanie działań liderów.

Konstruktywne spędzanie czasu wolnego (programy alternatyw)

Celem tej strategii jest umożliwienie młodzieży zaspokojenia istotnych potrzeb psychicznych i poczucia satysfakcji życiowej poprzez zaangażowanie się w pozytywną działalność społeczną, artystyczną, sportową itp. Uczestnictwo w konstruktywnych zajęciach jest alternatywą dla poszukiwania doznań psychicznych i zaspokajania ważnych rozwojowo potrzeb poprzez zachowania ryzykowne (picie alkoholu, używanie narkotyków, antyspołeczne zachowania). Przykładem takich działań mogą być: zajęcia w klubach sportowych, koła zainteresowań, teatry amatorskie, turystyka, harcerstwo, szkoły przetrwania itp. Strategie te mogą mieć zwłaszcza zastosowanie na poziomie profilaktyki wskazującej wobec dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo, która nie ma możliwości podniesienia własnej samooceny poprzez osiąganie sukcesów, rozwoju zainteresowań, czy też realizowania swojej potrzeby aktywności.

Wzmacnianie odporności na wpływy społeczne

Podstawowym celem tej strategii jest kształtowanie odporności na negatywne wpływy ze strony rozmaitych grup społecznych, w przypadku nastolatków – odporności na presję rówieśniczą. Podejście to zakłada, że dzięki wyposażeniu młodego człowieka w umiejętności radzenia sobie z wpływem negatywnej presji rówieśniczej oraz w umiejętności odmawiania, będzie on w większym stopniu potrafił dokonywać zdrowych wyborów życiowych i unikać zachowań ryzykownych dla zdrowia. Strategii wzmacniania odporności na wpływy społeczne nie należy utożsamiać z treningiem odmawiania. W programach opartych na tej strategii stosuje się szersze podejście do budowania odporności na wpływy, które poza treningiem asertywności, obejmuje także naukę rozpoznawania technik marketingowych wykorzystywanych w przekazach reklamowych dotyczących alkoholu i papierosów, kształtowanie umiejętności krytycznego odbioru informacji itp.