Profilaktyka – wybór pojęć i terminów

W niniejszym wyborze przedstawiamy kilka najważniejszych definicji odnoszących się do tego spektrum zagadnień.

Profilaktyka uniwersalna

„Są to działania profilaktyczne adresowane do całych grup (populacji) bez względu na stopień indywidualnego ryzyka występowania problemów alkoholowych, problemów narkotykowych lub innych problemów psychicznych. Ich celem jest zmniejszanie lub eliminowanie czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi tych problemów w danej populacji. Działania uniwersalne mogą dotyczyć np. populacji dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, populacji młodych dorosłych, populacji rodziców posiadających dzieci w wieku szkolnym itd.”.

Źródło: K. Ostaszewski, Kompendium wiedzy o profilaktyce, w: K. Ostaszewski, K. Okulicz-Kozaryn, Marcin J. Sochocki, M. Sokołowska, J. Szymańska, Jak zadbać o jakość w profilaktyce – System Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego, Fundacja ETOH, Warszawa 2016, s. 102.

Profilaktyka selektywna

„(…) dotyczy konkretnych subpopulacji, w których ryzyko wystąpienia zaburzeń jest znacznie wyższe od przeciętnego, tj. wystąpi albo w niedalekiej przyszłości, albo w którymś krytycznym momencie życia”.

Źródło: A. Brotherhood, H. R. Sumnall i in., Europejskie standardy jakości w profilaktyce uzależnień od narkotyków. Podręcznik dla specjalistów profilaktyki uzależnień, tłum. P. Nowocień, Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2011, s. 29.

Profilaktyka wskazująca

„(…) ukierunkowana na jednostki (lub grupy) wysokiego ryzyka demonstrujące pierwsze symptomy problemów alkoholowych, narkotykowych, pierwsze objawy zaburzeń psychicznych. Są to działania profilaktyczne adresowane do osób (grup osób), które mają bardzo wysoki indywidualny poziom ryzyka rozwoju problemów i jednocześnie demonstrują wczesne symptomy problemów alkoholowych/narkotykowych lub/i innych problemów psychicznych. Nadal jednak są to działania o charakterze profilaktycznym, czyli są podejmowane wobec osób, które nie spełniają kryteriów diagnostycznych zaburzeń lub chorób wymagających leczenia (np. uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, depresja lub inne zaburzenia psychiczne opisane w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (…)). Przykładem profilaktyki wskazującej są zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci, które pochodzą z rodzin dysfunkcjonalnych, przejawiają wysoki poziom agresji i nieprzystosowania w kontaktach z rówieśnikami, a także nadużywają alkoholu lub/i eksperymentują z narkotykami. Do profilaktyki wskazującej można również zaliczyć niektóre działania mające na celu redukcję szkód zdrowotnych lub społecznych u osób nadużywających alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, np. działania edukacyjne i interwencyjne podejmowane przez pracowników socjalnych lub pedagogów działających w terenie (tzw. party workerów lub streetworkerów) podejmowane wobec młodzieży, która używa narkotyków i spotyka się na dyskotekach lub w klubach muzycznych)”.

Źródło: K. Ostaszewski, Kompendium wiedzy o profilaktyce, w: K. Ostaszewski, K. Okulicz-Kozaryn, Marcin J. Sochocki, M. Sokołowska, J. Szymańska, Jak zadbać o jakość w profilaktyce – System Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego, Fundacja ETOH, Warszawa 2016, s. 103.

Profilaktyka kreatywna

„(…) odwołuje się głównie do czynności konstruktywnych, wzmacniających zdolności adaptacyjne systemu społecznego. Ogólnie rzecz ujmując, polega ona na tworzeniu i zaszczepianiu nowych mechanizmów rozwiązywania problemów społecznych, czego przykładem może być rozwijanie systemu poradnictwa rodzinnego, tworzenie programów aktywizacji zawodowej dla bezrobotnych, zakładanie tanich domów i noclegowni dla bezdomnych. Polega także na wzmacnianiu postaw prospołecznych przez tworzenie warunków rozwoju inicjatyw obywatelskich, organizacji pozarządowych i samorządności. Dobrym przykładem strategii kreatywnej w profilaktyce problemów alkoholowych jest zapewnienie prawnych, ekonomicznych i kadrowych warunków rozwoju w Polsce gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych”.

Źródło: K. Ostaszewski, Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Podstawy opracowywania oraz ewaluacja programów dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003, s. 19.

Profilaktyka pozytywna

„(…) to kierunek w działaniach adresowanych do dzieci i młodzieży, który opiera się na równoważeniu lub redukowaniu siły czynników ryzyka (zagrożeń) poprzez rozwijanie i wzmacnianie istotnych zasobów indywidualnych i środowiskowych (czynników chroniących i wspierających). Ten nurt profilaktyki nie koncentruje się przede wszystkim na usuwaniu samych zagrożeń, bo wyeliminowanie ich z naszego życia jest praktycznie niemożliwe, ale dąży do wzmacniania tego, co czyni młodych ludzi bardziej odpornymi na zagrożenia. W takim ujęciu profilaktyka stawia na wspieranie pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży, tworzenie przyjaznego środowiska szkolnego i miejsca zamieszkania, wspieranie rodziny, dowartościowywanie dzieci i młodzieży, angażowanie ich w działania prospołeczne i rozwijanie konstruktywnych zainteresowań, rozwijanie ich sił duchowych, umiejętności i kompetencji, które aktywizują się w sytuacjach zagrożeń”.

Źródło: K. Ostaszewski, Od profilaktyki negatywnej do pozytywnej, „Remedium” nr 7/9 (197/198), lipiec/sierpień 2009, s. 64.

Profilaktyka zachowawcza

„Z zachowawczą profilaktyką problemów społecznych mamy do czynienia wówczas, gdy podejmowane działania zmierzają przede wszystkim do eliminowania zjawisk, które zakłócają porządek społeczny lub stanowią dla niego zagrożenie. Istotą tych działań jest zachowanie istniejącego stanu rzeczy przez działania destrukcyjne, takie jak: »likwidowanie, rozbijanie czy eliminowanie« przejawów niedostosowania społecznego. Typowy przykład stanowi tu rozbijanie grup przestępczych i izolowanie ich członków w zakładach karnych”.

Źródło: K. Ostaszewski, Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Podstawy opracowywania oraz ewaluacja programów dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003, s. 19.

Opracowanie: Jac.