Czym jest przemoc emocjonalna?

Na szczęście równie trwałe zmiany na poziomie neuronalnym (mózgowym), lecz pozytywne, stwierdza się jako skutek doświadczania przez dziecko bezpiecznych, kojących, radosnych chwil z bliskimi opiekunami. Niemniej, zanim o tym, co dobre, przyjrzyjmy się przez chwilę samemu zjawisku oraz wybranym rodzajom przemocy emocjonalnej, jakiej mogą doświadczać najmłodsi.

Na samym początku warto zaznaczyć, że emocjonalne krzywdzenie pojawia się w relacji dwojga lub więcej osób (najczęściej związanych ze sobą, bliskich, w naszym przypadku rodzica i dziecka). Co istotne, może ono polegać zarówno na podejmowaniu określonych, niekorzystnych dla drugiej osoby działań, jak i ich zaniechaniu (bierności). Wśród rodzajów emocjonalnego krzywdzenia wymienia się (opracowanie autorstwa D. Glaser, V. Prior, L. Read oraz H. Davis):

1. Emocjonalną niedostępność, brak wrażliwości i emocjonalne zaniedbywanie dziecka przez opiekunów
   Kategoria ta jest związana z nadmiernym dystansem emocjonalnym, jaki tworzy się między rodzicem a dzieckiem. Dorosły nie zapewnia dziecku adekwatnej, odpowiadającej jego potrzebom opieki. Nie reaguje na sygnały wysyłane przez dziecko, jest mało uważny i mało obecny. Powodem tego stanu rzeczy mogą być zarówno choroby fizyczne czy psychiczne samego opiekuna lub innych osób z rodziny dziecka, a także nadmierne zaangażowanie zawodowe, które potęguje zmęczenie i roztargnienie.
2. Przypisywanie dziecku cech negatywnych (niesprawiedliwe oskarżanie go, obwinianie)
   Ten typ przemocy emocjonalnej jest związany z negatywnym postrzeganiem dziecka i jego zachowań. Rodzic w niekorzystny sposób wypowiada się o dziecku, obdarza dotkliwymi epitetami, przypisuje odpowiedzialność za trudne sytuacje w życiu rodziny. Dziecko zaczyna być wpisywane w rolę kozła ofiarnego – kogoś, na kim można skoncentrować całą swoją złość i rozładować przeżywane napięcie.
3. Niedostosowane do poziomu rozwoju dziecka działania opiekuna
   Trzecia kategoria krzywdzenia emocjonalnego może mieć dwojaki charakter. Z jednej strony niedostosowane działania dorosłego mogą polegać na stawianiu dziecku bardzo wygórowanych oczekiwań (traktowaniu go jako starszego, bardziej dojrzałego, lepiej radzącego sobie). Z drugiej zaś – przeciwnie – jako kogoś młodszego, mniej dojrzałego, niedającego sobie rady. W drugim przypadku dorosły przejawia względem dziecka postawę nadopiekuńczą, przesadnie ochraniającą, wynikającą najczęściej z przeżywanego lęku i obaw względem dalszego rozwoju dziecka (i własnych kompetencji rodzicielskich).
4. Przekraczanie psychologicznych granic dziecka, pogwałcenie jego indywidualności i odrębności
   Przedostatni rodzaj krzywdzenia emocjonalnego dotyczy rodzin, w których dochodzi do pomieszania granic pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny (przede wszystkim rodzicami a dziećmi). Granice te stają się płynne, role w rodzinie mieszają się, a dziecko w związku z tym traci możliwość przeżywania w pełni okresu dzieciństwa. Z jednej strony, może stawać się „małym dorosłym”, z drugiej zaś, może być traktowane jako słabe, nieporadne, czy wręcz chore. Sytuacja taka może mieć miejsce w rodzinach, w których jedno z rodziców czasowo lub trwale wyłączone jest z pełnienia rodzicielskich funkcji (np. w rodzinie z problemem uzależnienia, w rodzinie, w której występują trudności natury emocjonalnej, np. depresja, czy w rodzinie, w której jedno z rodziców bądź dzieci jest niepełnosprawne).
5. Zaniechanie/ Brak wspierania adaptacji społecznej dziecka
   Ostatnia z kategorii opisuje zachowania rodzica, które mają charakter demoralizujący i aspołeczny lub są związane z zaniedbywaniem potrzeb rozwojowych dziecka. Mogą one być związane z nieprzestrzeganiem przez rodzica panujących w społeczeństwie norm i zasad, jak również brakiem dostarczania dziecku odpowiedniej stymulacji poznawczej.

Niezależnie od rodzaju i przyczyn występowania emocjonalnego krzywdzenia w rodzinie, każdy z wymienionych przypadków wymaga odpowiedniej pomocy psychologicznej skierowanej do wszystkich uczestników i świadków krzywdzących relacji. Odpowiednie wsparcie udzielone dziecku i rodzicom może przynieść pozytywne skutki w postaci przerwania błędnego koła przemocy. Samym rodzicom niezwykle trudno może być dostrzec i zmienić krzywdzące wzorce swoich działań. Mogą wręcz nie zdawać sobie sprawy z ich charakteru i konsekwencji, gdyż nie znają innych sposobów reagowania, a przemoc kojarzą z widoczną „gołym okiem” przemocą fizyczną. Ci bardziej świadomi rodzice często zaś obawiają się sięgnąć po profesjonalną pomoc, gdyż boją się krytyki i kary za swoje zachowanie wobec dziecka. Warto więc pamiętać, że choć podobna sytuacja może budzić w specjaliście trudne uczucia i chęć natychmiastowego przerwania krzywdzącej dla dziecka relacji, profesjonalna, skuteczna pomoc psychologiczna w tym przypadku polega na oferowaniu rodzicom wsparcia opartego na próbach zrozumienia powodów i mechanizmów, które stoją za ich zachowaniem, nie zaś oceny. Pomoc rodzinie, w której występuje przemoc jest procesem, który wymaga dużej wrażliwości, empatii i wyczucia – zarówno względem samego dziecka, jak i (może przede wszystkim) jego rodziców.